پارێزگای سلێمانی

قەزای سەیدسادق
2018-06-06 08:21:18    پارێزگای سلێمانی

 

سەیدسادق سەنتەری شارەزوورەو لەسەر بەپیت ترین زەوی كوردستان هەڵكەوتووە كە دەشتی شارەزوورە، دەكەوێتە باشوری خۆرهەڵاتی شاری سلێمانی و نێوان شارەكانی هەڵەبجەی شەهیدو پێنجوێن وهەڵەبجەی تازەوعەربەت وهەورامان دەبەستێتەوە بەسلێمانیەوەو نزیكەی 50 كم لەناوەندی پارێزگای سلێمانیەوە دوورە،هەروەها زۆر نزیكیشە لەرِۆژهەڵاتی كوردستانەوە.

شاخی سورێنی سەركەش وەك پشتێنەیەكی ئەمنی سەیدسادق وایەو ناوبانگی گرنگی خۆی هەیە.

سەیدسادق ناوەندی قەزای سەید سادقە، لە ساڵی ١٩٥٦ بڕیاری بەناحیە بوونی دراوە، بەپێی ئاماری 2017 دانیشتووانی ئەم قەزایە 91هەزار و 511 كەسە، ژمارەی زۆری دانیشتوانەكەی لە ناوەندی قەزاكەدا دەژین كە نزیكەی 65 هەزار و 267 كەسن، 26 هەزار و 245 هەزار كەسیش لە گوندەكاندا دەژین. بە ھۆی زۆربوونی خێرای  ڕیژەی دانیشتووانەكەی لە 2ی12ی٢٠٠٧ بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی كوردستان کرایە قەزا.

سەیدسادق بە ناوی پیاوچاکێک بە ناوی «سەید محەمەدسادق کوڕی شێخ عیسای بەرزنجە کوڕی بابا عەلی ھەمەدانی» ناو نراوە کە گۆڕەکەی بە سەر شاخی سەید سادقەوەیە. سەید سادق برای شێخ عەباس بووە کە گەڕەکی شێخ عەباسی شاری سلێمانی بە ناوی ئەوەوە ناو نراوە ھەروەھا برای سوڵتان ئیسحاقە کە کاکەییەکانیش بە ڕێبەرێکی گەورەی خۆیانی دەزانن.

 

سەرەتا سەیدسادق وەک گوندێکی بچوک لە ساڵی ١٩٤٦دا دروست کراوە کە سەر بە ناحیەی خورماڵ بووە. لە ٢٢ی ١٠ی ١٩٥٥دا کراوە بە ناوەندی ناحیەی شارەزوور کە «سەڵاحەدین ساڵح زەکی» یەکەم بەڕێوەبەری ئەو ناحیەیە بووە. لە ٢٩ی ١٢ی ١٩٥٥دا شارەوانیی سەیدسادق کراوەتەوە و یەکەم ژمێریاری شارەوانی ناوی «فەرەج دەروێش» بووە. تا ساڵانی حەفتاکان شارەوانی سەرۆکی نەبووە و بەڕێوەبەری ناحیە سەرۆکایەتی شارەوانی کردووە بەڵام زۆرترینی کارەکانی ژمێریار ڕایپەڕاندووە. یەکەم سەرۆکی شارەوانی ناوی «سەرتیپ محەمەد ئەمین جاف» بووە لە ساڵی١٩٧٧دا. ھەروەھا ساڵی ١٩٥٥-١٩٥٦ یەکەم قوتابخانەی تێدا کراوەتەوە.

 

سەیدسادق و دەڤەرەکەی شارێکی شۆڕشگێڕ و جێگەیەکی گرنگ بووە بۆ خەباتگێڕانی کورد ھەر لە بزووتنەوەکەی شێخ مەحموودی نەمرەوە تا شۆڕشی ئەیلوول و شۆڕشی نوێ، ئەم شارە لە ھەموو سەردەمەکاندا قوربانی زۆری داوە: لە ڕۆژی ٩ی حوزەیرانی ١٩٦٣دا ڕژێم ڕەشەکوژییەکی لە ناو شارەکەدا ئەنجامدا و چەند کەسێکی شەھید کرد و ھەندێکیش برینداربوون بریندارەکان و نزیکەی ٧٥ پیاوی شارەکەیان دەستگیرکرد و بردنیان بۆ حامیەی سلێمانی و ماوەیەکی زۆر زیندانی کران.

لە سەردەمی ڕژێمی بەعسدا خەڵکی سیدسادق دوو جار ڕاپەڕینی جەماوەرییان بەرپا کردووە، یەکەمیان لە ٣/٥/١٩٨٢ دووەمیش لە ١٣/٥/١٩٨٧کە یادی ئەوشەهیدانە كرایەوەو دووبارە خەڵك دژ بەدامودەزگاكانی رژێمی بەعس راپەرین و بەهۆیەشەوە زیاد لە٥٠هاوڵاتی شەهیدكران.

 لە کۆتایی مانگی ئازاری ١٩٨٨دا ڕژێمی بەعس ئەم شارەی خاپوور کرد و تەواوی خانووەکانی ڕووخاند و خۆڵ و دارو پەردووی بەشێک لە شارەکەشی گواستەوە بۆ بەرامبەر گوندی کانی سپیکەی پەرخ کە تا ئێستاش شوێنەوارەکەی ماوە.

 

پاش ڕاپەڕینەکەی ساڵی ١٩٩١ سەید سادق ئاوەدانکرایەوە و خەڵکی شار لەسەر ئەرکی خۆیان دووبارە خانووەکانیان دروستکردوەوە و شارەکەیان سەر لە نوێ بونیاد نایەوە بەھۆی خێرایی لە فراوانی شارەکەدا حکومەتی كوردستان پاش ٩ساڵ کردی بە ناوەندی ناحیە و لە پاش ٦١ساڵ لە ٢٠٠٧ لە کۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی حکومەتی ھەرێمی کوردستاندا کرا بە ناوەندی قەزا.

ئیستا سەیدسادق خاوەنی یەک ناحیە بە ناوی ناحیەی سرۆچک کە ناوەندەکەیی شارۆچکەی بەرزنجەیە ھەروەھا نزیکەی ٩٠ گوندی ھەیە و لە ڕێژەیە ٦٢ گوندیان ئاوەدانن ڕووبەری گشتی سیدسادق ٩96 کیلۆمەتری دووجایە.

گۆڕی شاعیری بەناوبانگی سەدەی هەژدەهەمی كورد (وەلی دێوانە) كەوتووەتە بناری شاخی سەیدسادق، ئەمەش تایبەتمەندییەكی جیاوازی بە شارەكە داوەو شارەكە وەك شاری ئەو شاعیرە دەناسرێت و پەیكەرێكی گەورەی ئەو شاعیرەش لەنێو شارەكە دروست كراوە.

 

گوندەكانی ناحیەی سەیدسادق:

 

ئوچتەپان	چوالەی مارف	شانەدەری سەروو	کانی پانکەی سەروو	گڵەزەردە	ناوگردان
ئوچ قوبە	حاجی نامیق	شاملو	کانی سپیکەی پەرخ	ماو
باوەکوژراو	خانەقەویلە	شێرەبەرە	کەچەڵی	ماستەکانی خواروو
بەرکەورگان	دۆڵاش	عەلیاوا	کەڵوڕان	ماستەکانی سەروو
بنەجووت	سەراویخواروو	قالیجۆی خواروو	کەڵتەکەی خواروو	مزگەوتە
بنگردی موان	سەراوی سەرو	قالیجۆی سەروو	کەڵتەکەی سەروو	موانی مەلا تاهیر
بێڕەشکە	سواری	قاینەجە	کەوچکتاش	موانی میرزا
پەلی یەرۆ	سۆیلەمیش	قەدەفەری	کەوڵۆس	موانە کۆن
تاسڵوجە	شاتوان	قلرخی خواروو	کێلەکەوە	موانی ڕۆستەم
تەپەڕەش	شانەدەری ئەحمەد سڵێمان	قلرخی سەروو	گامێش تەپە	موانی محمد حسن
تەپی کەرەم	شانەدەری تازە	قوماشی خواروو	گردی شەریف	موانی محمد عبدوڵا
توتەقاج	شانەدەری کۆن	قوماشی سەروو	گردەنازێ	هەیاس
چوالەی ڕەسوڵ	شانەدەری خواروو	کانی پانکەی خواروو	گرێزە	وەڵەسمت

 

 

ناحیەی سرۆچك

 

ناحیەی سرۆچک یان ناحیەی بەرزنجە ناحیەیەکە کەوتووەتە ، قەزای سەید سادق، پارێزگای سلێمانی، ناحیەی سرۆچک لە باکورەوە ھاوسنورە لەگەڵ ناحیەی زەلان لە باشورەوە لەگەڵ ناحیەی تانجەرۆ و لەڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ ناحیەی سەید سادق(ناوەند) و لەڕۆژاواوە لەگەڵ ناحیەی سیتەک .

بەرزنجە دەکەوێتە خۆرھەڵاتی شاری (سلێمانی) یەوەو، لە سروشتێکی شاخاویدا ھەڵکەوتووەو، چەند کانیاو و، کارێزێکی سازگاری تێدایەو، ھەر لە کۆنەوە حوجرە و، مزگەوت و، قوتابخانەی تێدا دروست کراوەو، دانیشتوانەکەی بە ئاژەڵداری و، ڕەز و، باخدارییەوە خەریکن و بژێوی ژیانیانی پێپەیدا دەکەن وخانووەکانی ئەم شارۆچکەیە لە (١٢-١٣) ڕیزدا بە شێوەی پلیکانە بەرەو قەد پاڵی شاخی (ڕێ سور) دروست کراوەو، قەدپاڵی شاخی (کوڕەکاژاو) یش دەکەوێتە دەستە ڕاستی یەوەو، لە نێوان چەند شاخێک دایە.

بەگوێرەی سەرچاوە دەستنووسەکان مێژووی دروست بوونی (بەرزنجە) زۆر کۆن نییەو، دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (٦٥٠کۆچی)، بەڵام بەپێی هەندێك دۆزینەوەی شوێنەواری مێژووی ژیان لەناوچەکەدا زۆر لەوە کۆنترەو، دەگەڕێتەوە بۆ پێش زایین.

مێژووی دروست بوونی ئەم شارۆچکەیە دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە (٨٠٠) ساڵ لەمەو بەرو، بۆ لەوەڕاندنی مێگەل و، ڕانە مەڕی بنەماڵەی (حاجی شێخ خالیدی کاژاوی کوڕی سەیید موحەمەد تاج عارفین ئەبووەفای پووشێنی) ی، کە ژمارەیان (٣-٤) ماڵێک بووەو، لە حاجی خاڵ خۆی و، چەند کوڕێکی پێک ھاتووەو، کوڕەکانی دیکەشی لە کاژاوبوون، و سودیان لە ئاو و، لەوەڕگەی ناوچەکە وەرگرتووە.

 گۆڕینی ناوی ئەو شوێنەی چەند کەپر و، زنجێک و،(٣-٤) ماڵێکی تێدا بووەو، شوێنی (حاجی شێخ خالیدی کاژاو) ی بووە، بۆ شارۆچکەیەک بەناوی (بەرزنجە) دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (٦٨٦کۆچی)، کە دەگێڕنەوە و، دەڵێن: ((ھەردوو کوڕەکەی (باباعەلی ھەمەدانی کوڕی یوسفی نوربەخشی ھەمەدانی) بەناوەکانی (سەیید عیسا وسەیید مووسا ی نوربەخشی) دووای تەواوکردنی خوێندنی ئاینییان لای زانای بەناوبانگ (خواجە ئیسحاقی خەتڵانی) و، وەرگرتنی خەرقەو، تەریقەتیش لە (موحەمەدی نووربەخشی) برایان، بۆ حەج و زیارەتی ماڵی خوا دەکەونە ڕێ، لەکاتی گەڕانەوەیاندا ڕێیان دەکەوێتە (بەرزنجە) ی ئێستاو، لەوێ دەمێننەوە، ئیدی ئەوانیش بڕیاری مانەوە دەدەن ،(سەیید موحەمەدی نووربەخشی) براشیان، کە دامەزرێنەری (تەریقەتی نووربەخشی) یە، بۆ کاری بانگەواز و، ئیرشاد دەچێت بۆ (ھەرات) . بەڵام لە دووای دروستکردنی حوجرەو، مزگەوتی (بەرزنجە)، سەیید مووسای برا گەورە، فاتیمە خانی کچی حاجی شێخ خالیدی کاژاوی دەخوازێ و، ئیدی لێرەوە ژن و ژنخوازی لە نێوان نەوەکانی (سەیید مووساو سەیید عیسای بەرزنجی) لەگەڵ نەوەکانی بنەماڵەی (خالیدی) دروست دەبێت و، بەتەواوی ئەم دووبنەماڵەیە تێکەڵاو دەبن. سەیید مووسای بەرزنجی دووای ماوەیەک دەرس وتنەوەو پێگەیاندنی چەند کەسێک و بەناوبانگ بوونی حوجرەو مەدرەسەی (بەرزنجە)، دەرسوتنەوە جێدەھێڵێ بۆ (سەیید عیسا) ی برای و (حاجی خاڵی کاژاوی) و، خۆیشی بۆ ڕێنووێنی و ئیرشاد دەچێت بۆ (ئاغجەلەر) و لەوێ، لە ساڵی (٦٩٦کۆچی) و، لەتەمەنی (٤٠) ساڵیدا، بەدەستی چەند کەسێک دەکوژرێت و، براکەی و، بنەماڵەی (خالیدی) تەرمەکەی دەھێننەوە بۆ (بەرزنجە) و لەگۆڕستانی (بەرزنجە) دا، کە بە گۆڕستانی (اھل لاالە الا اللە) ناسراوە بەخاکی دەسپێرن. لە دووای کوژرانی سەیید مووسای بەرزنجی، سەیید (عیسا) ی برای خێزانەکەی ئەو، کە کچی حاجی شێخ خالیدی کارژاو بووە ئەخوازێ و، دوواتریش ژنی دووەمی کە (دایرەک خاتوونی کچی حسەین بەگی جەڵد) بووە دەھێنێ ولە ھەردوو ژنەکەی (١٢) کوڕ و، چەند کچێک بە جێماوەو لەساڵی (٧٥٤کۆچی) دا، سەیید عیسا – ش لەتەمەنی (٨٨) ساڵیدا کۆچی دووای دەکات و، لە گۆڕستانی (بەرزنجە) و، لە تەنیشت برا گەورەکەیەوە بەخاک دەسپێردرێت.

 

سەبارەت بەناوی بەرزنجە وەک دەگێڕنەوە و لەھەندێک پەرتووک و دەستنووسی کۆنیش دا تۆمارکراوە، چەند خانوویەک لە پشت حوجرە و مزگەوتەکەوە ھەبووە، کە بەقامیش دروستکراون و، خانووی بەقامیش دروستکراویش بە (زنج) ناو دەبرێت و، مزگەوت و حوجرەی (سەیید عیسا و سەیید مووسا) ش کەوتبووە بەر-زنجەکانەوە، بۆیە ناوی لێنرا (بەرزنج)، یان (بەرزنجە).

 لە بنەماڵەكانی بەرزنجەدا گەلێك كەسایەتی ناودار و زانا و شاعیر هەڵكەوتوون كە شوێن پەنجەیان بە مێژووی كوردستانەوە دیارەو دەتوانین لێرەدا ئاماژە بە ناوی هەندێك لەو كەسایەتیانە بكەین: (سەیید عیسای بەرزنجی /٦٦٦-٧٥٤ک، سەیید مووسا /٦٥٦-٦٩٦ک، بابا ڕەسوڵی گەورە، مەلا ئیبراھیمی بەرزنجی کە یەکێک بووە لە مامۆستایانی حوجرەو مەدرەسەی شێخ عەبدولقادری گەیلانی لە بەغداد، شێخ مارفی نۆدێی بەرزنجی، کاک ئەحمەدی شێخ، شێخ مەحمودی بەرزنجی مەلیکی کوردستان، زەینەلعابدین باباگەورەی موددەڕیسی بەرزنجی، مامۆستا شێخ محمد بەرزنجی، د. فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی، د. سەعدی بەرزنجی، عەبدولڕەحمان بێلاف، مامۆستا مەلا عەبدوڵڵای بەرزنجی، مامۆستا مەلا مستەفا، باباعەبدولکەریمی چەچەقەڵایی (چرچە قەڵایی) بەرزنجی ، مەزڵومی شاعیر، مامۆستا عومەر مارف بەرزنجی.

 

قە ڵای سرۆچك

 ئە م قە ڵایە كە وتۆتە نێوان هەردوو گوندی مۆریاس و قە ویلە لە ناحیەی سروچك و ناحیەكەش هەر بەم ناوەوە ناونراوە. قەڵاكە لەسەر تاشەبەردێكی گەورە دروست كراوە و وشەی سرۆچك وشە یەكی توركیە و لە دوو بڕگە پێك هاتووە (سوە) واتا ئاو (چك) واتا ئاوی دڵۆپ دڵوپ یان جۆرە چۆڕ ئەمەش لە ناوی كانی قە ڵاكەوە هاتووە و كە ئاوێكی كەمی چۆڕە چۆڕی هە یە لە بەری ڕۆژ هەڵاتی قە ڵاكەوە چوار قولەی زۆر قایم و گەورەی هەیە و هەر ئەم چوار قولەیە بەسەر بەری ڕۆژئاوای قەڵاكە شدا زاڵە و لە دیواری دوو قولەی كەشی هە یە كە بە دیواری قەڵاكە وە نوساون واتا بە گشتی شەش قولەی هەیە لە ناو قەڵاكە دا ژووری نوستن و هۆڵ و چێشتخانە و زیندان و گەنجینە وە و چە ند ژورێكی ترهەن و لە ناوە ندی قە ڵا كە حەوشێكی گە ورە هەیە و ڕوبەری قەڵاكە بە دۆنم و نیوێك زەوی مەزەندە دەكرێت بە شی ڕۆژهەڵاتی قەڵاكە زۆر سەخت و هەڵدێرە و بەری ڕۆژئاوای تەختە و لەبارەی دیوار بەندییە وە زۆر گرنگی دراوە بە بە ری ڕۆژئاوای قە ڵاكە بەرزی دیوارەكانی تا ئێستاش نزیكەی ١٠ مە تر دەبێت و پانی دیوارەکانی لە مەترێک زیاترە مێژووی دروستكردنی قە ڵاكە نادیارە، لەسەردەمی میرنشینی ئەردەڵان و هەر لەمیرانی ئەردەڵان: سوورخاب بەگ و مە ئمون بەگ و محەمەد بەگی كوڕی مە ئمون بە گ و اسماعیل بەگ ،لە نێوان سالانی ١٤٥٧ - ١٥٤٩ زاینی  لەم قەڵایە فەرمانڕەواییان كردووە . لە سەردەمی میرنشینی باباندا ئە م قەڵایە وەكو سجن بە كارهاتووە.

ناحیەی سروچك یان بەرزنجە لە ١٢-٠٢-٢٠٠٧ بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی حکومەتی ھەرێمی کوردستان خراوەتە سەر قەزای سەید سادق. لە ٣٦ گوند پێکھاتووە:

 

بەرزنجە(سەنتەر)	ئەشکەوتان	باراو	باساک	بەربەرد
بەردەڕەش	بەرقەڵا	بیوەک	پەرخ	چنارەی شێخ تەھا
داربەڕولە	دەرەتەت	دێکوێر	زڵزڵە	زیندانە
سڵێمانە	سیانزار	شاری کۆن	شوکێ	قەویلە
کاژاو	کانی دڕکە	کۆترمەڕ	گەرمەدەرە	گوێزەکوێر
حاجی مامەند	گێڵدەرە	لەک لەک	مایاوا	مایندۆڵ
مۆریاس	میرمام	ھەنارە	ھەنارو	ھۆزخواجە

دیمەنی چەند گوندێكی سروچك: