شارەزوور كە دەكاتە بەشێكی هەرە گرنگی كوردستانی ناوەندی لە مێژوویەكی كۆنەوە ناوجەرگەی كوردستان بووەو قوڵای ستراتیژی بۆ لایەنەكانی تری كوردستان پێكهناوە، دانیشتوانی تەنیا لە كورد پێكهاتوون و گەلانی تر تیدا بەشدار نەبوون.تەنانەت هەندێك لە مێژوونووسانی سەدەكانی ناوەراست كاتێك باسی نشینگەو نیشتیمانی كورد دەكەن ئاماژە بۆ شارەزوور دەكەن.
لای جیۆگرافەرە كۆنەكانی ناوچەكە كە بەعەرەبی بەرهەمەكانیان نوسیووە، هەندێك زانیاریمان بۆ ماوەتەوە، هەرچەندە زانیارییەكانی ئەوان باس لە دوای جێگربوونی دەسەڵاتی ئیسلامی دەكات بەڵام لەرێگەی وەسفەكانیانەوە دەتوانین بیهنینە بەرچاو كە شارەزوور و فەڵاكەی و چ رابردوویەكی لە سەردەمی ساسانی و پێش ئیسلامدا هەبووە.
ناوكەی بەو شێوەیەی ئێستا هەیە(شارەزوور) ئەمە لە شێوەی عەرەبێنراوی (شهرزور) دروست بووە، ئەم شێوە عەرەبیەش لەسەر بنەمای ناوەكە لە پەهلەوییەوە وەرگیراوە. كە دیارە شتێك بووە وەكو: شەهر زور یان شەهری زور.
هەرچەندە توفیق وەهبی بەگ لە لێكۆڵینەوەكەیدا دارشتەی ناوەكە دەگێرتەوە بۆ پێشینەی كوردی كۆن و ناوەراست و پێی وایە شەهری زور یان شاری زور بووتە شەهرەزور و شارەزووریش واتای شاری نزم یان شاری دەشتایی دێت.
دەربارەی شارەزوور یاقوتی حەمایی دەڵێت: شەهرەزور دەڤەرێكی فراوانە لە ناوچەی شاخان لەنێوان ئەربیل و هەمەدان، زوری كوڕی زضححاك دروستی كردووە، خەڵكی ئەم ناوە هەمووی كوردن.
پاشا یاقوت، ئەبو دولەفی یەنبوعی خەزرەجی 390 كۆچی، كە شاعیر و گەڕیدە بووە وەسفی شارەزوور و قەڵاكەی دەگێڕێتەوە و دەڵێت: شارەزوو كۆمەڵێك شارو گوندە، شارێكی گەورەی تێدایە كە شارە گەورەكەی ئەو هەرێمەیە لە رۆژگاری خۆماندا. پێی دەوترێت (نیم از رای) واتاتە نیوەی ڕێ.خەڵكەكەی یاخین لە دەسەڵات و ملنەدانیان پێ خۆشە و سەرپێچیان لا شیرینە. شارەكەش لە بیابانێكدایە، خەڵكەكە ە ئازا و شەڕكەر و زبرن و خۆیان ناوچەكە دەپارێزن. شورای شارەكەش هەشت گەز ئەستورە.زۆربەی میرەكانیان لە خۆیانن.
دەشڵێت ئەمانە مەوالی عومەری كوڕی عەبدول عەزیزن كوردەكان ئەمانەیان چاونەترس و بویركردوە بەرامبەر ئەمیرەكان و بۆ سەرپێچی خەلیفەكان. وەڵاتەكەشیان زستانەهەواری شەست هەزار ماڵە، ئەمانە لە وڵاتەكەی خۆیاندا مەزرای زۆریان هەیەو زۆربەی خواردنی سەرەكی لە دەشتەكانی وڵاتەكەیانەوە بەرهەم دێت. لەنزیك ئەم شارە شاخێك هەیە بەشعران دەناسرێت و شاخێكی تریشی لێیە بە زلم دەناسرێت.
لێرەدا دیارە خەڵكی شارەزوور لەسەردەمی خەلیفەی ئومەوی (عومەری كوری عەبدول عەزیز) موسڵمان بوون بوون بە شوێنكەوتووی ئەو لەمەشەوە بوون بە موسڵمانی سوننی تا رادەیەك دەمارگیر لە كاتێكدا پێشتر زەردەشتی بوون. هەروەك ئەو گەریدەیە دەیگریتەوە كە بەهۆی دەمارگیری ئاینیەوە خەڵكی شارەزور هێرشیان كردووەتە سەر شاری(پیر) كە خەڵكەكەی شیعەی زەیدی بوون و كوشتاری زۆریان لێ كردوون لە ساڵی 341 كۆچی.
ئەو نوسەرە جگەلە لەناوهێنانی هەردوو شاری(نیم ئەز رای) و (پیر) لە دەڤەری شارەزوور باس لە ئاوەدانییەكی تر دەكات لەنێوان ئەو دوو شارەدا و بە دوزدان یان(دزان) ناوی دەهێنێت و مینۆرسكی ئەو شوێنە بە نەوسود لە هەورامان دیاری دەكات و ئێستا بە قەڵای دوژانە لە هەورامی دەخت بەراورد دەكرێت.
شارەزوور لەو كاتانەدا ئەو ناوچانەی كوردستانی ناوەندی گرتووەتەوە كە ئێستا پارێزگای سلێمانییەو لە خۆرهەڵاتیشیەوە بە شاری هەمەدانی ئێران كۆتای هاتووە.و لە خۆرئاواشەوە بە شاری هەولێر كۆتایی هاتووە.
ئەو شارەش كە بە (نیم از رای) باسی هاتووە، هەندێك بروایان وایە كە پاشماوەی كەلاوەكانی گردی یاسین تەپەن لە باكوری رۆژئاوای دەشتی شارەزوور.نزیك گوندی بێستان سور.
بەڵام هەندێك شوێنەوارناسی تر دەگەنە ئەو ئەنجامەی كە پایتەخت و قەڵای شارەزور لە خورماڵ بووە و باسی زەڵم لە وەسفەكەی ئەبو دولەفدا بە بەڵگە دەهێننەوە.
ناوی پایتەخی شارەزوور(نیم-ئەز-رای) كە دەكاتە نیوەی ڕێ. لەوەوە هاتووە كە شارەكە ناوەراستی رێگەی پاشاكانی ساسانی بووە لە تێسەفۆنی پایتەختیانەوە بۆ ئاگرخانەی بەناوبانگی زەردەشت لە شاری گەنجەك یاخود شیز. وەك دابونەریتیێكی ساڵانەی شاهانەی ساسانی دیارە لەنیوەی رێدا پاشاكانی ساسانی لەم شارە قایمەدا حەواونەتەوە.
بۆیە لەسەردەمی ساسانییەكاندا پایتەختی شارەزوور و قەڵاكەی بایەخی زۆری هەبووە. شارەزوور یەكێك بووە لە پێنج (ساتراپ) (شارەوانی) یان پێنج هەرێم و پارێزگا سەرەكییەكانی ئیمپراتۆریەتی ساسانی.هەرێمی شارەزور بریتی بووە لە پارێزگای سلێمانی ئێستا و كەركوكی ئێستا و خۆرهەڵاتی دیالەی ئێستا.
چەند شتێكی گرنگ سەبارەت بە شارەزوور پێش ئیسلام:
یەكەم: لەمێژووی كۆندا دەشتی شارەزوور مەڵبەند و چەقی ناوچە و شانشینی زاموا بووە. ئەمەش لە مێژوویەكی كۆنتردا شانشینی تر بووە بەناوی لوللوبی.
دووەم: شارەزوور بە تایبەتی قەڵای پایتەختی شارەزوور مەڵبەندێكی ساسانی و زەردەشتی گرنگ بووەو بایەخی زۆری بۆ ئیمپراتۆرە ساسانییەكان هەبووە.
سێ: لەهەندێك دەق و تۆماری كۆندا(كارنامەی ئەردەشیر و نەخشەكەی نەرسێ) ئاماژە بۆ شارەزوور و پاشایەكی شارەزوور كراوە بەناوی یەزادن كەرد.
چوارەم: لە سەدەی 4ی زاینیدا هەندێك لە خەڵكی شارەزوور بوون بە مەسیحی،بەڵام كەوتوونەتە بەر هێرشی ئەشكەنجەدانی ساسانییەكان لەوانە كە ناویان هاتووە ئۆسقوف: شاهدۆستی شارەزوری كە خۆی و 128 كەس لە شوێنكەوتووانی كوژراون.هەروەها كۆمەڵێك ناوی تر. لە پۆلێنبەندی كڵێسای سوریانیی خۆرهەڵاتدا شارەزوور سەر بە هەرێمی (بێث گەرمای)و ئۆسقوفی شارەزور لەناو ئەوانەی واژۆی كارەكانی ئەنجومەنی یۆسێف لە ساڵی 554 كردووە ناوی هاتووە ئۆسقوف نەثەنیێلی شارەزور بوە. هەروەك ئوسقوف (ئیصحاق)ی شارەزور ناوی لە ئامادەبوانی مەراسیمی دیاریكردنی پەتریاركی كڵێسای خۆرهەڵات هاتووە.
پێنجەم: لەسەدەی 7ی زاینیدا ساڵانێك پێش هەڵمەتی فتوحات، دوای ئەوەی ئیمپراتۆرێتی بیزەنتی بەسەرۆكایەتی ئیمپراتۆر (هێراكلیوس)(575-610-641)ز. دەسەڵاتی بەسەر ئەم ناوچانەدا سەپاندەوە. دێتە ناوچەی شارەزور.ئەمەش دوای سەركەوتنەكانی هیراكلیۆس هات بەسەر ساسانییەكاندا كە پاش ئەوەی كە ئەرمەنستان و ئازەربەیجان و تەورێز سوپای ساسانی شكاند ئینجا هاتە باكوری مێسۆپۆتانیا و كوردستان ساڵی 637ز لە دۆڵێكی زێی گەورە شەڕێكی یەكلاكەرەوەی لەگەڵ ساسانییەكان بەرپاكرد كە بە جەنگی نەینەوا ناسراوە. بیزەنتیەكان سەركەوتن و ئەم سەركەوتنە سەردەمێكی نوێی هێنایە ئاراوە كە ئیمپراتۆریەتی ساسانی ناچار كرد بگەڕێتەوە سنورە كۆنەكانی و بەم شێوەیەش دەسەڵاتی ساسانی لە باكوری مێسۆپۆتانیا و شارەزور كشایەوەو بوو بەبەشێك لە ئیمپراتۆریەتی بیزەنتی. دوای ئەو سەركەوتنە هێراكلیوس لە ساڵی 628 خۆی مانگێك لە شارەزور مایەوە.ئەگەری زۆرە هێراكلیوس ئەو مانگە لە قەڵای پایتەختی شارەزوردا مابێتەوە. شارەزور تا ساڵی 639 لە ژێردەسەڵاتی بیزەنتیدا ماوەتەوە.
سەرچاوە بیزەنتیەكان بە سیازورۆس ئاماژەیان بۆ شارەزور كردووە.لای مێژوونووسی بیزەنتی ثیۆڤانێس و دواتر لە سەرچاوە لاتینیەكاندا ئەم ناوە بە سیارزور و سییرزوور و لە سوریانیدا بە سیازور وشیازور هاتووە.
دوای ئەوەی هێراكلیوس پیربوو، نەخۆش كەوت، سوبای عەرەبی-ئیسلامی خەلافەت رووی لە سوریا كردوو لە ماوەی سێ ساڵدا دەسەڵاتی رۆمانی لە سوریا روخا،. پاش ئەوەی سوپای بیزەنتی كە هیراكلیوس نەیتوانی خۆی سەركردایەتی بكات-لەبەرامبەر سوپای عەرەبی-ئیسلامیدا لەجەنگی یەرموك شكا و ساڵی 636ز بە دوای ئەمەدا شارەكانی سوریایان لەدەست دا. بەهاتنی ساڵی 637 بیزەنتیەكان رێكەوتن و ئاگربڕێكی كاتیان لەگەڵ عەرەبە ئیسلامەكان كرد و بەپێی رێكەوتنەكە دەبوو بۆ ماوەی ساڵێك لە باكوری مێسۆپۆتانیا و كوردستان ئاگربڕ بكرێت و دوای ساڵەكەش بیزەنتیەكان ناوچەكە بەجێ بهێڵن. بۆیە شارەزور لە ساڵی 638 ز لەلایەن بیزەنتیەوە چۆڵكراو هەروەك پێشتر ماوەی نزیكەی 11 ساڵ بوو لەلایەن ساسانییەكانەوە چۆڵ كرابوو. بۆیە كاتێك سوپای عەرەبی-ئیسلامی لەساڵی 638ز هێرشی كردە سەر خۆرئاوای كوردستان و كوردستان ناوەند(بادینان و موسڵ و ئەربیل و شارەزور) و هەموو كوردستانی باكور، لەم ناوچانە جگەلە هەندێك بەرگری و رێكەوتنی ناوچەیی هیچ دەسەڵاتێكی گەورەی وەكو بێزەنتی و ساسانی رووبەرووی هێرشە ئیسلامییە عەرەبییەكە نەبووە.هەر بۆیە كاتێك سوپای عەرەبی-ئیسلامی لە ساڵی 640ز لە موسڵ و هەولێرەوە دەگاتە شارەزور هیچ دەسەڵاتێكی ساسانی و بیزەنتی لەناوچەكەدا نەبووەو ماوەی ساڵێك زیاتر بووە كوردەكانی شارەزور سەربەخۆ بوون.بۆیە كاتێك ئەم كوردانەی شارەزور رووبەروی سوپای عەرەبی-ئیسلامی بوونەتەوە تەنیا بەرگریان لە وڵاتەكەی خۆیان كردووە نەك دەسەڵاتی ساسانی یان بیزەنتی
**بۆ ئەم نوسینە سود لە لێكۆڵینەوەیەكی بەرێز سەروەر عەلی وەرگیراوە