دوای ئه‌وه‌ی لەسەر داواكاری شێخ مەحمود مێجەر نۆئیڵ نێردراوی بریتانیا گه‌یشته سلێمانی، رۆژی 17ی 11ی 1918 لەبەردەركی سەرا،بەرامبەر جەماوەرێكی زۆر لە خەڵكی سلێمانی و رۆژهەڵاتی كوردستان، وتارێكی بە فارسی پێشكەش كردوو تیدا شێخ مەحمودی وەك حوكمدار بە خەڵك ناساند و رایگه‌یاند: شێخ مه‌حمود لەلایەن بریتانیاوە كراوە بە حوكمداری ئەم ناوچەیە. مێجەر نۆئێل خۆشی بوو بە راوێژكاری سیاسی شێخ مەحمود و مێجەر دانلیس یش كرا بە راوێژكاری سەربازی.
ئینگلیزەكان هەوڵیان دەدا لایەنگیری خەڵكی سلێمانی و دەوروبەری بۆ شێخ مەحمود و حكومەتەكەی بەدەست بهێنن. بۆ ئەو مەبەستەش بریاریاندا بەیعەت بۆ شێخ مەحمود بكەن و لە ماڵی شێخدا خەڵك و پیاوە گەورەو ناودارەكانی سلێمانی كۆ كرانەوەو بەیعەت بە حوكمدار درا.
هەروەك بریار درا لە شارەكانی تری كوردستانیشدا كاروبار رێك بخریێت.
بەڵام ئینگلیزەكان لەو سەردەمەدا سیاسەتێكی دیارو ئاشكرایان نەبوو لەئاستی كوردستاندا. نۆئێل لە ژێر رۆشنایی راسپاردەكانی سەرو خۆیدا كاری دەكردو هەر لەسەرەتاشەوە ئینگلیزەكان نیازیان باش نەبوو. تەنانەت عەلادین سجادی دەڵێت كە هەر لەرۆژی جاردانی حكومداریەتی شێخ مەحمودا دانلیس راوێژكاری سەربازی لەژێر لێوەوە ئاماژەی بەوە كردووە كە مەبەست لەم كارە دامەزراندنی حكومەتی كوردی نییە، بەڵكو تەنیا مەبەست حوكمداریە. لەكاتێكدا لەو رۆژانەدا بەشێكی هەرە زۆری خەڵكی سلێمانی بروای تەواویان بە ئینگلیز هەبووەو پیان وابووە ئەم دام و دەزگایەی شێخ مەحمود دەبێتە بناغەی حكومەتێكی كوردی.
سەرەرای سیاستی سەرەوەی ئینگلیز، مێجەر نۆئێڵ تێروانینی جیاوازی هەبوو، بۆیە هەمیشە راپۆرتی ئیجابی لەسەر ئیدارەی حكومەتەكەی شێخ مەحمود رەوانەی سەروی خۆی دەكرد.
نۆئێل بەهۆی كارەكانییەوە خۆشەویستی لەنێو خەڵكدا پەیدا كردبوو، هاوكات هەوڵی دەدا هیچ بەریەكەوتنێك و بەگژداچوونەوەیەك لە نێوان خۆی و شێخ مەحمودا روو نەدات.
شێخ مەحمودیش وەك حوكمدار كەوتە كارو جۆرێك لە دام و دەزگای ساسی و ئیداری لەسەر شێوازی دام و دەزگای كۆنی عوسمانییەكان لە سلێمانیدا دامەزراند.بەڵام گلەی زۆر لە ئیدارەكە دەكرا لەبەر ئەوەی زۆربەی پۆستە گرنگەكان بەدەست كاسوكاری شێخ مەحمود خۆیەوە بوو.
لەسەرەتای دامەزراندنی ئەو دەسەڵاتە سیاسیەدا شێخ مەحمود پەیتا پەیتا پێشوازی لە سەرۆك هۆزەكان و میوانەكانی دەكردو سلێمانی جموجوڵێكی بەرچاوی به‌خۆیه‌وه بینی. ئینگلیزەكانیش لەلای خۆیانەوە لەرێگەی سەرۆكی شارەوانییەوە برێكی زۆر ئازوخەو كەلوپەلی خۆراكیان دابەش كردبوو، هەندێك پارەشیان خستبووە بازارەوە بەمەش بارودۆخی شارەكەو باری دەروونی خەڵكەكە بەرەو باشتر بوون دەچوو.
لە یەكەم حكومداری شێخ مەحمودا هیچ رۆژنامەو ئۆرگانێك نەبوو،بەڵام چەندین كاروكردەوەی جێ بایەخی ئەنجام دا كە گوزارشتیان لە ویستە راستەقینەكانی شێخ مەحمود دەكرد. بەتایبەت هەوڵی فراوانكردنی قەڵەمرەوییەكەی بۆ ئەوەی هەردوو شاری كەركوك و كفری بخاتە سەر دەسەڵاتەكەی. جگەلەوەی شێخ مەحمود لە یەكەم كاریدا زمانی كوردی كردە زمانی رەسمی دام و دەزگاكانی و لە 9/11/1918 دواین رۆژی بەكارهێنانی زمانی توركی بووە لە سلێمانیدا. رۆژی 28ی 11ی1918 زمانی كوردی بە رەسمی بۆتە زمانی بەكارهاتوو لە كاروباری حكومداریەتی و بریاری رەسمی حكومدار بۆ ئەو مەبەستە گەیشتووەتە دادگا و خودی شێخ مەحمود خۆی زۆر بە تەنگ ئەو مەسەلەیەوە بووەو پابەندی بەكارهێنانی زمانی كوردی بووە لە نوسراوە تایبەتیەكانی خۆشیدا.
لە دەورەی یەكەمی حكومداریدا لە رووی ئیدارییەوە شێخ مەحمود بەتەنیا خۆی نەبوو، بەڵكو ئینگلیزەكان و بەتایبەت مێجەر نۆئیل دەستی هەبوو لە دەركردنی بریارو فەرمانەكاندا.
دوای راگەیاندنی حوكمدارییەكەی شێخ مەحمود لە رێكەوتی 1ی12ی1918 (ویلسن) حاكمی گشتی ئینگلیز له به‌غدا بە فرۆكە گەیشتە سلێمانی و لەگەڵ شێخ مەحمود و سەرۆك هۆزەكان و پیاوماقوڵان كۆبووەو گفتوگۆی كرد.
خەڵكی سلێمانی ویلسن یان دڵنیاكردەوە كە دژی توركەكان دەوەستنەوە و ئاماژەشیان بۆ ئەوە كردووە كە پێویستیان بە جۆرێك لە پارێزگاری و چاودێری بریتانیا هەیە.
شێخ مەحمود حوكمداری كوردستان دوای گفتوگۆ و لێكدانەوەیەكی ورد نوسراوێكی دابوو بە ویلسن حاكمی گشتی بریتانیا لە بەغدا كە لایەن چل گەورە پیاوی كوردەوە مۆركرابوو، تیدا خۆشحاڵی خۆیان دەربربوو بەرامبەر بەوەی كە بەریتانیا لەژێر جەورو ستەمی تورك رزگاری كردن و داوای ئەوەیان كردبوو كە لەژێر چاودێری بەریتانیادا بن و پشگیری سەربەخۆی و پێشكەوتنیان بكەن.
هەر لە چوارچێوەی هەوڵە سیاسیەكانی یەكەمین حوكمداریدا، شێخ مەحمود هەوڵی پشگیركردنی چالاكی و هەوڵە دیپلۆماتییەكانی شەریف پاشای خەندانی دا كە وەك نوێنەری كورد لە كۆنفراسی ئاشتیدا لە پاریس بەشدار بوو، بۆ ئەو مەبەستەش شێخ مەحمود مەزبەتەیەكی بە ئیمزای ژمارەیەك لە گەورە پیاوانی كورد ئامادەی كرد دوو كەسی راسپارد كە بیگەیەنن بە شەریف پاشا لە پاریس بۆ شەریعەتدانی زیاتر بە كارەكانی وەك نوێنەری كورد، بەڵام ئینگلیزەكان بەهاوكاری فەرەنسییەكان نوێنەرەكان لە بەیروت دەستگیر دەكەن ورەوانەیان دەكەنەوە.
هەرچەندە مێجەر نۆئیل زۆر هەوڵی دەدا كە هیچ ناكۆكییەك لە نێوان خۆیان و شێخ مەحمودا پەرەنەسێنیێت و داوای لە كاربەدەستانی سەرو خۆی دەكرد كە دڵی شێخ مەحمود رابگرن، بەڵام بریتانیاكان لەگەڵ فراوانبوونی دەسەڵاتی شێخ مەحمودا نەبوون و هەوڵی دانانی سنورێكیان دەدا بۆی. هەر بۆیە ئەفسەرەكانیان بەهەموو شێوەیەك دەستیان لە كاروباری حكومەتەكەی شێخ مەحمود وەردەدا.
شێخ مەحمودیش هێندە ئاسان ئەم هەڵسوكەوتانەی بۆ قوت نەدەچوو، بریاریدابوو ئاستێك بۆ ئەم دەست وەردانانە دابنێت. وەك یەكێك لە كاربەدەستانی ئەو رۆژگارەی ئینگلیزەكان دەڵێت: شێخ مەحمود هەرگیز ئەوەی لە ئێمە قبوڵ نەدەكرد كە دەست بخەینە رێگای و دەسەڵاتەكەی سنوردار بكەین.
بێگومان گەورەترین كێشەی شێخ مەحمود لەگەڵ ئینگلیزەكاندا بریتی بوو لە دیاریكردنی سنوری جوگرافی كوردستان و نا رۆشنی چەمكی وشەی حوكمدار.
سیاسەتی بریتانیا بەرامبەر بە كورد روون نەبوو، لە فراوان بوونی دەسەڵاتی شێخ مەحمودیش مەترسیان هەبوو، بۆیە كەوتنە بیانووگرتن بە شێخ مەحمود.
لەلایەكی تریشەوە دوای ئەوەی هەستیان كرد كە مێجەر نۆئێل پشتیوانی كورد دەكات و كورد بە گەلێكی شایستەی ماف و سەربەخۆی دەزانێت، دوای گۆرانی سیاستی بەریتانیا بەرامبەر بەكوردستان مێجەر نۆئێل لا براو مێجەر سۆن رەوانەی سلێمانی كرا و سۆن ئەو سیاسەتەی پەیڕەو دەكرد كە بەریتانیا بریای لەسەر دابوو لە خواری كوردستان.
دوای هاتنی سۆن بۆ سلێمانی بارودۆخ پەشێوی تێكەوت.
كاتێك هەواڵی هاتنی مێجەر سۆن بۆ سلێمانی هات شێخ مەحمود بەژمارەیەكی زۆر لە سوراوەو پیادە بەریز لە پێشوازیدا وەستان و چادرێكی زۆریان لەدەستی موشیرئاوا هەڵدا، بەڵام كاتێك سۆن گەیشتە جێ هیچ بایەخێكی ئەوتۆی بە شێخ مەحمود نەدا و پشت گوێی خست ئەم سەرەتایەش دەسپێكی تێكچوونی پەیوەندییەكانی نێوانیان بوو. بۆیە شێخ مەحمود بە خۆی و سوارەكانی گەرانەوە بۆ سلێمانی.
مێجەر سۆن كەسێكی شارەزای ناوچەكە بوو، شارەزای تەواوی لە زمانی كوردیدا هەبوو، ئیدی لەگەڵ گەیشتنیدا سلێمانی پڕ كرد لە دارودەستەو كاربەدەستی خۆیان.
لە لایەكی تر بەهۆی كاروكردەوەی دەست و پێوەندەكانی شێخ مەحمود، ئەو ئەفسەرە كوردانەی گەرابوونەوە بۆ سلێمانی بەشی زۆریان دڵیان لە شێخ مەحمود رەنجابوو.
دەسەڵاتدارانی بەریتانیا ئیدارەكەی شێخ مەحمودیان وەك رێگر و بەربەست دەبینی لەبەردەم پلانی دروستكردنی ئیدارەی عیراقدا، بۆیە تەواو كەوتنە خۆیان بۆ هەڵوەشاندنەوەی.
ئەمە لە كاتێكدا شێخ مەحمود زۆری لا مەبەست بوو كە تا دوا ئەندازە لەگەڵ ئینگلیزەكاندا هەڵ بكات و نێوانیان تێك نەچێت.
لەو رووەوە شێخ مەحمود خۆی دەڵێت: من تەرەفداری ئیدارەكردنم لەگەڵ ئینگلیزەكان ، وەلا كین ئەوان بەهانەم پێئەگرن و بەهەموو نەوعێك هەوڵ ئەدەن بۆ دەست كورت كردنەوەم.
شێخ مەحمود لەگەڵ هاتنی مێجەر سۆندا زیاتر رەش بین دەبێت لە بارودۆخەكەو بیر لەوە دەكاتەوە نوێنەرێك بنێرێت بۆ تاران بۆ ئەوەی لای باڵیۆزی وڵاتان سكاڵا لە حكومەتی بریتانیا بكات.
ئەمەش لەبەر ئەوەی شێخ مەحمود كەسێك نەبوو هێندە بە ئاسانی جڵەو بكرێت و بەتەمای ئەوەی هەبوو سنوری دەسەڵاتەكەی فراوان بكات و لەژێر سایەی بەریتانیادا دەسەڵاتێكی سەربەخۆی كوردی پێوە بنێت.
لەبەرامبەریشدا ئینگلیزەكان هەموو هەوڵێكیان بۆ ئەوە بوو كە دەسەڵاتەكەی لە سنوری شاری سلێمانی و دەوربەریدا قەتیس بكەن. بۆ ئەو مەبەستەش چەندین كاروكردەوەو پلانیان لە هەڵەبجە و پشدەردا ئەنجامدا و دەسەڵاتی شێخیان لەو ناوچانە كزكرد.
لەناو شاری سلێمانیش ناكۆكی نێوان سۆن و شێخ توندتر بوو. بۆیە شێخ مەحمود گەیشتە ئەو بروایەی كە دەستی ئینگلیزەكان لە دامودەزگای حكومەتەكەیدا نەهێڵێت.
دوای ئاشكرا بوونی مەرامی ئینگلیزەكان خەڵك كەوتنە نارەزایی دەربڕین، بەتایبەت دوای ئەوەی سۆن كەوتە ئازاردانی خەڵك و گرتن و زیندانی كردنیان و قەدەغەكردنی هاتوچۆی شەوان لەنێو شاردا.
ئەم هەڵسوكەوتانە ئەو باوەڕەی لای شێخ مەحمود دروست كرد كە پێویستە دەست پێشخەری بكات. بۆ ئەو مەبەستەش نامەی نارد بۆ ئەوەی مەحمود خانی دزڵی بۆ ئەوەی بەبیانووی زیارەتی گڵكۆی كاك ئەحمەدی شێخ بەهێزێكەوە بگاتە سلێمانی.
سۆن زۆر نیگەران بوو نامەیەكی بۆ شێخ مەحمود رەوانەكردو داوای كرد رێگە نەدات چەكدارەكان بێنە ناو شارەوە.شێخ مەحمود رەتی كردەوە رێگریان بكات و هەوڵیشدا مێجەر سۆن لە بریاری رێگریان پەشیمان بكاتەوە.
بەڵام سۆن سوربوو لەسەر بریاری خۆی و مەحمود خانی دزڵیش رۆژی 20ی مایسی 1919 گەیشتە كەلی گۆیژە.
سۆن خۆی بەبیانوویەك سلێمانی بەجێ هێشت و فەرمانی دا بە مێجەر دانلێس بەره‌نگاری خان ببنەوە. رۆژی 21ی مایسی 1919 رووبەروونەوە روویدا ، بەڵام تا ئێوارە بەرگریان كردوو هەموو هێزەكە كشایەوەو تێكەڵ بە لایەنگرانی شێخ مەحمود بوون. بەتایبەت سوارەكان بە فەرماندەی جەمال عیرفان.
هێزەكەی مەحمود خان گەیشتە ناو شاری سلێمانی و لە یەكەم كاردا پەلاماری بارەگای گرینهاوس ی یاریدەدەری حاكمی سیاسیان داو سەرجەم فەرمانبەرەكانیان دەستگیركردن، بەڵام دواتر ئازادیان كردن جگەلە ئەفسەرە ئینگلیزەكان كە ژمارەیان شەش كەس بوون و لە بینای دەبۆكە زیندانی كران و شێخ مەحمود رێزێكی زۆری لێنان.
لەكاتی ئەم رووداوەدا رێگەی كەركوك-سلێمانی و هێڵی تەلەگراف براو سلێمانی لەلایەن شێخ مەحمودەوە كۆنترۆڵ كراو ئاڵای بریتانیا لەسەر دائیرەی سیاسی داگیراو ئاڵای حوكمداری شێخ مەحمود لە شوێنی هەڵكرا.گە رەنگی سەوز و مانگێكی سور لە ناویدا بوو.
دوای ئەو رووداوانە شێخ مەحمود لە سلێمانی لە 22ی مایسی 1919 فەرمانی كرد بە پێكهێنانی دەستەیەك بۆ بەرێوەبردنی كاروباری حكومەتی كوردستان لەم كەسایەتیانە پێك هاتبوون:
سەید عومەر/سەرۆك .ئەندامان: ئەحمەد بەگی فەتاح بەگ ، سەید كەریم سەید ئەحمەد، شێخ عەلی سەركار، حمە ئاغای ئەورحمان ئاغا، ساڵح پاشا، حەمەبەگی قادر پاشا.
دوای ئەو هەنگاوە شێخ مەحمود خۆی بۆ بەرەنگار بوونەوەی هێزەكانی ئینگلیز ئامادە كرد و هێزەكەی لە تاسلوجە قایم كرد.
ئینگلیزەكان فەرمانیان كردبوو بە هێزكی خۆیان لە كەركوكەوە پێشڕەوی بكات، به‌ڵام ئەو هێزە لە تاسڵوجە كەوته بۆسەی هێزەكانی شێخ مەحمودەو زیانێكی زۆریان بەركەوت، بۆیە بەخێرای پاشەكشەیان كردبوو ژمارەیەك كوژراویشیان دوای خۆیان بەجێ هێشتبوو.
دوای ئەو رووداوە ئینگلیزەكان بۆیان دەركەوت كە رووبەروونەوەی شێخ مەحمود ئاسان نییە، بۆیە فەرمانیان كرد بە كۆكردنەوەی هێزێكی زۆر لە موسڵ و كەركوك و لە مانگی 6ی 1919 لە چەمچەماڵ كۆبوونەوە، شێخ مەحمودیش بەخۆی و 300 چەكدارەوە خۆی لە دەربەندی بازیان قایم كرد.
بەرەبەیانی 18ی 6ی 1919 هێزەكەی ئینگلیز لە دەربەندی بازیان پەلاماری هێزەكانی شێخ مەحمودیان داو هێندەی پێنەچوو هێزەكەی شێخ مەحمود بەهۆی نابەرامبەری هێزو كەرەستەی سەربازییەوە شكاو زیانی زۆری بەركەوت كە 48 شەهید و 100 دیل و بریندار بوون و خودی شێخ مەحمود خۆشی بە برینداری بەدیل گیرا و رەوانەی بەغدا كرا. یەكەیەكی سەربازی بچوكیش رووی كردە سلێمانی و دیلەكانی ئینگلیزی ئازاد كرد.
بەو شێوەیەش كۆتای هات بە یەكەمین حوكمداریەتی شێخ مەحمود لە سلێمانی كە ماوەكەی حەوت مانگ و یەك رۆژی خایاند.
*** بۆ ئه‌م بابه‌ته سود له ماسته‌رنامه‌ی ئاكۆ عبدول كه‌ریم شوانی به‌ناونیشانی(شاری سلێمانی 1918-1932) وه‌رگیراوه.