دوای شكاندنی هێزەكانی شێخ مەحمود لە دەربەندی بازیان لە 19ی 6ی1919 و به‌دیل گرتنی شێخ مه‌حمود، هێزەكانی بریتانیا بەتەواوی لە سلێمانی نزیك بوونەوە بێ ئەوەی توشی هیچ بەرگرییەك ببن.

لەگەڵ گەیشتنیان ئینگلیزەكان حكومی سەربازیان سەپاند و گردی قشڵەیان كرد بە بارەگاو ماڵی شێخ مەحمودیش كرا بە شوێنی حەوانەوەی سەربازەكانیان و بۆ ترساندنی خەڵك دوای چوار رۆژ لە گەیشتنیان مانۆرێكی سەربازیان رێكخست و كەسایەتییەكانی سلێمانیان بە درێژایی شەقامەكان ریزكرد.

هێندەی بۆشیان كرا كەوتنە گرتنی ئەو كەسانەی كە هاوكاری شێخ مەحمودیان كردبوو.

هەروەك كەوتنە تاڵانكردنی ماڵان و زیاتر لە 100 ماڵ لە سلێمانی بەر ئەو شاڵاوە كەوت و زۆرێك لە كەلوپەلی ماڵەكان لەلایەن سوارەی ئینگلیزەوە دەرهێنراو لەبەردەم مزگەوتی گەورە سوتێنرا.

لەشاڵاوەكه‌دا كتێبخانەی مزگەوتی گەورە كە زیاتر لە 6 هەزار كتبێتی سەردەمی بابانەكانی تێدا بوو لەحەوشەی مزگەوتی گەورە كۆكرانەوەو سوتێنران و تەنیا 400 كتێب رزگاریان بوو.

هێزەكانی ئینگلیز نەك تەنیا لەناو شار بەڵكو لەدەرەوه‌ی شاریش بە درێژایی 6 هەفتە سەرقاڵی سزادان و كێوماڵكردنی شورشگێرانی لایەنگری شێخ مەحمود بوون.

ئینگلیزەكان دوای گەڕانەوەیان 8 مەخفەری پۆلیسیان كردبووەو خەریكی لێكۆڵینەوە بوون لەگەڵ خەڵك سەبارەت بەهۆكارەكانی سەرهەڵدانی شۆرشی شێخ مەحمود.

میجەر سۆن لە رێكەوتی 1ی 7ی1919 گەیشتەوە سلێمانی و لە یەكەمین كاریدا فەرمانی قەدەغەكردنی چەك هەڵگرتن و كۆكردنەوەی ئەو چەكانەی كرد كە لەلای خەڵك بوون.

مێجه‌ر سۆن

دوای نزیكه‌ی مانگێك و 20 رۆژ له‌ سه‌پاندنی باری سه‌ربازی به‌سه‌ر شاره‌كه‌دا، رۆژی 13ی ئابی 1919 ئینگلیزەكان رایانگەیاند بارودۆخ ئارام بووەتەوە.

دوای ئەو هەنگاوانە ئینگلیزەكان یەكەم كاریان پێكەوەنانی ئیدارەی سلێمانی بوو، بۆ ئەوەش یەكەم هەنگاویان رێكخستنەوەی هێزی پۆلیس و هێزەكانی لیڤی بوو.

میجەر سۆن حاكمی یەكەمی سلێمانی بوو، ئینگلیزەكان زۆریان لا مەبەست بوو سۆن بەردەوام بێت، چونكە ئەو وه‌ك دكتۆر كه‌مال مه‌زهه‌ر وه‌سفی ده‌كات "وەك هەر ئیستعمارێكی دیكە باش دەیزانی ژەهر و شەكر تێكەڵ بكات"

سۆن خۆی لە خانووی ئەمین ئەفەندی مەلا قادردا بوو، قوتابخانەی فەیسەڵیەش دایەرەی سیاسی و شوێنی ئیش و كار بەرێوەبردن بوو. سەرای ئێستاش دادگاو تاپۆو پۆلیسخانەو بەندیخانە بوو.

ئەو كاتە (برادفۆرد) سەرۆكی پۆلیسی سلێمانی بوو، كاپتن (هۆڵت) یاریدەدەری حاكمی سیاسی بوو. (صدیق مەزهەر) حاكمی شار بوو.

ئینگلیزەكان لەبارەی هەیكەلی ئیدارییەوە گۆرانكارییەكی بەرچاویان نەكرد و هەمان سیستمی پێشووی عوسمانیان هێشتەوە و ئەفسەرە سیاسیەكانی بەریتانیا لە شارەكاندا دەسەڵاتی موتەسەریفی پێشووی عوسمانیان هەبوو. تەنانەت هەمان یاسای باجگری سەردەمی عوسمانی پەیرەوی دەكرا.

بەڵام له‌دوایدا سیستمی تەواو وردیان دانا بۆ كۆكردنه‌وه‌ی باج و لەسەردەمی ئینگلیزەكان خەڵكی سلێمانی پازدە هێندەی سەردەمی دەسەڵاتی عوسمانی باجی توتنیان دەدا.

هەروەها حاكمە سیاسیەكانی بریتانیا پەیوەندی راستەوخۆیان لەگەڵ گوندنشینەكاندا بەستبوو لێنەدەگەران ئاغاو سەرۆك خێڵەكان باج كۆبكەنەوە.

لەماوەی ئایاری 1919 تا تشرینی یەكەمی 1920 ئینگلیزەكان توانیان بێ گرفت سەركەوتوو بن لە ئیدارەدانی سلێمانیدا و سۆن توانی تەنیا لە ساڵی 1920دا بری 20 هەزار جونەیهی ئسترلینی باج كۆبكاتەوەو بیخاتە سەر بودجەی ساڵانەی شاری سلێمانی.

سۆن هەوڵی دەدا لەنێو شاری سلێمانیدا زۆرترین لایەنگر و دەست و پێوەند پەیدا بكات. لەهەمان كاتدا تا دوا ئەندازە دژی ئەو دەستەیە بوو كە لە سلێمانیدا بەلایەنگری تورك دەناسران.

پێشتر خەڵكی سلێمانی زۆر لایەنگری ئینگلیزەكان بوون پێیان وابوو بەریتانیا كوردستانی ئازاد دروست دەكات. بەڵام دوای پاشگەزبوونەوە لە بەڵێنەكانیان و دورخستنەوەی شێخ مەحمود بۆ هندستان ئیدی لە پێش چاوی خەڵك كەوتن و كەم كەس هەبوو رووی بێت هاموشۆیان بكات.

 

سۆن گرنگی زۆری بەلایەنی زمان و رۆژنامەگەری و رۆشنبیری دەدا.

هەر ئەو بوو ئامێرێكی چاپی كۆنی هێنا بۆ سلێمانی و گەورەترین كاری ئەم چاپخانەیە دەركردنی یەكەم رۆژنامەی كوردی بوو لە باشوری كوردستان بەناوی (پێشكەوتن)

یەكەم ژمارەی رۆژنامەكە لە 29ی نیسانی 1920 دەرچوو.

سۆن توانی بەهۆی ئەم رۆژنامەیەشەوە دەستەیەك لە رووناكبیرانی ناوداری وەك: جەمال عیرفان، شێخ نوری شێخ ساڵح، جەمیل سائب و زەكی صائب. لەخۆی نزیك بخاتەوەو وەیان لێ بكات لە رۆژنامەكەدا بنوسن.

سۆن خۆشی كە كوردی زانێكی شارەزا بوو چەند بابەتێكی لە رۆژنامەكەدا بڵاوكردەوە.

 

سۆن بەهۆی ئەم رۆژنامەیەوە هەوڵی بڵاوكردنەوەو پەرەپێدانی زمانی كوردی دەداو خۆشی سەرپەرەشتی ئەو مەسەلەیەی دەكرد و سوربوو لەسەر ئەوەی زمانی خوێندن لە خوێندنگاكانی سلێمانی بە كوردی بێـت و بۆ ئەو مەبەستەش بە پەلە ئەلف و بێی كوردی دانا بە یارمەتی مامۆستایان محەمەد رەشید و زەكی كابان، بەناوی (ئەوەڵەمین كیتابی قیرائەتی كوردی).

هەروەها بەرنامەی خوێندنی سەردەمی عوسمانی گۆڕانی بەسەر هات و ناوی خوێندنگای تەشویقیە گۆڕدرا بۆ (نمونەی سەعادەت) هەر لەو سەردەمەشدا خوێندنگای (نموونەی عیرفان)یش كرایەوە.

هەرەوەك سۆن بریاریدا ناوی سلێمانی لە نوسراوە رەسمییەكاندا ئیتر بە شێوەی(سلیمانییە) نەنوسرێت و بكرێت بە(سلێمانی).

تەنانەت سۆن بۆ پێشخستنی زمانی كوردی لە رۆژنامەی پێشكەوتندا پێشبركێیەكی هێنایە ئارا و هەر كەسێك بە كوردییەكی پەتی و پاراو بابەتی بنوسیایە بە بڕێك پارە خەڵات دەكرا.

بەڵام وێرای ئەوانە مێجەر سۆن هەر توند بوو بەرامبەر ئەو كەسانەی لایەنگری شێخ مەحمود بوون و خەڵكی ئەزیەت و ئازار دەدا و  بەكارهێنانی توندوتیژی بە مەسەلەیەكی پێویست دەزانی، بۆیە هەندێك مێژوونووس باس لەوە دەكەن كارەكانی مێجەر سۆن زیاتر بۆ چاوبەستكردنی خەڵك بووە.

بەڵام وێرای هەڵوێستە خراپەكانی سۆن، هەندێك كاری كردووە لەو سەردەمەدا بە هەنگاوی باش و گرنگ دادەنرێن ئەگەر بە هەر مەبەستێك ئەنجامی دابێـت، لەوانە دروستكردنی پردو راكێشانی رێگەو بان و كەمكردنەوەی باج لەسەر ئەو بازرگانانەی كەلوپەلیان دەهێنا بۆ سلێمانی و پاراستنی ئارامی و كردنەوەی خوێندنگەو چاپكردنی رۆژنامەو پێدانی قەرز بە جوتیاران و پاك و خاوێن راگرتنی ناو شار.

هەروەك یەكێك لە شوێنەوارە هەرە دیارەكانی حكومرانی راستەوخۆی ئینگلیزەكان لە سلێمانیدا بڵاوبوونەوەو پەرەسەندنی بیری كوردایەتی بوو لە نێو خەڵكدا. لە كاتێكدا پێشتر ئەم بیرە تەنیا لەنێو چینی رۆشنبیراندا هەستی پێ دەكرا.

 

لەو سەردەمەدا وێرای دوورخستنەوەی شێخ مەحمود و دەسەڵاتەكەی ، بەڵام ئینگلیزەكان نەیانتوانیوو ئامانجەكانیان لە سلێمانیدا وەك پێویست بپێكن كە بریتی بوو  لە ئامادەكردنی خەڵكی سلێمانی بۆ ژیان لەنێو قەوارەی عیراقدا. چونكە ئەم كارە هێندە ئاسان نەبوو، رۆشنبیران و نیشتیمانپەروەرانی سلێمانی هەرگیز ئامادە نەبوون خۆیان بە بەشێك لە عیراق بزانن و گوێیان بە گۆرانكارییەكانی عیراق نەدەدا.

تەنانەت لەكاتێكدا یەكەمین كابینەی حكومەت لە عیراق پێكهات لە رۆژنامەی پێشكەوتندا لەگەڵ بڵاوكردنەوەی هەواڵەكەدا هاتووە كە: ئەم دەزگاو حكومەتە پەیوەندی بە كوردستانەوە نییە.

هەر لەبەر ئەم خواستەی خەڵكی شارەكەش بوو كە ئینگلیزەكان كاروباری سلێمانیان نەبەستەوە بە بەغداوەو خۆیان راستەوخۆ سەرپەرەشتیان دەكرد.

وێرای گوشارەكانی سۆن و ئینگلیزەكان بەڵام رووناكبیرانی ئەو سەردەمەی سلێمانی بۆ بەگژداچوونەوەی سیاستی بریتانیا كەوتنەخۆ و چەندین دەستەو گروپیان دروست كرد كە ژمارەیان پێنج رێكخراو بووەو جەمال عیرفان سەرپەرەشتی دەكردن كە بریتی بوون لە رێكخراوەكانی(بەرزی وڵات،كوردستان، گزنگ،فیداكارانی كورد،وەتەن پەروەران)

میجەر سۆن زیاتر لە دوو ساڵ حوكمڕانی سلێمانی كردو لە 5ی ئازاری 1921 دەستی لە كار كێشایەوەو بۆ ماوەی شەش مانگ بە مۆڵەت گەڕایەوە بۆ لەندەن و لە شوێنی (مێجەر گۆڵد سمیث) دەست بەكاربوو.

 

رۆشنبیران و كەسایەتییەكان و خێڵەكانی سلێمانی جمجۆڵیان زیاتر كرد، بەتایبەت بە مەبەستی هێنانەوەی شێخ مەحمود و چەندین نامەیان ئاراستەی كاربەدەستانی ئینگلیز كرد، بەڵام ئەوان گوێیان پێ نەداو قبوڵیان نەكرد.

بەڵام دۆخی سلێمانی تا دەهات زیاتر ئاڵۆز دەبوو، ئینگلیزەكانی خستبووە مەترسیەوە.

سلێمانی بەتەواوی دژی لكاندن بوو بە حكومەتی تازە دامەزراوی عیراقەوە، لەكاتێكدا راپرسیەك كرا بۆ رەزامەندی دەربرین بۆ دانانی میر فەیسەڵی كوری شەریف حوسین لە ساڵی 1921 خەڵكی سلێمانی بەهیچ شێوەیەك بەشداری ئەو راپرسیەی نەكرد.

تەنانەت لە راپرسیەكی تردا كە ئینگلیزەكان بۆ تاقیكردنەوەی رای خەڵك ئەنجامیاندا و پرسیاریان لەوە دەكرد ئاخۆ خەڵك لای باشە بچنە سەر عیراقی عەرەبی یان لایان باش نییە. لە هەموو سلێمانی تەنیا دوو كەس بە لایان باشە دەنگی دابوو.

كاتێكیش ئینگلیزەكان بۆیان روون بووەوە كە خەڵكی سلێمانی سورن لەسەر هێنانەوەی شێخ مەحمود و ئامادەنین وەك بەشێك لە عیراق مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت، وەك چاوبەستێك بریاریاندا ئەنجومەنێك پێك بهێنن بەناوی مەجلیسی ئیداری سلێمانی  بۆ بەرێوەبردنی كاروباری شارەكە و یارمەتیدانی حاكمی سیاسی. كە مەبەستیان چارەسەكردنی پشێوییەكانی شارەكە بوو.

ئەنجومەنەكە لە 1920 هەڵبژێردرا و لە 12 ئەندام پێك دەهات چواریان لەلایەن حكومەتەوە دادەنراو چواریان نوێنەری قەزاكان بوون و چواری تریش بە هەڵبژاردن بوو. ئەنجومەنەكە لەراستیدا هەر لەژێر كۆنترۆڵی ئینگلیزەكان خۆیاندا بوو.

ئەو هەنگاوەش نەیتوانی نیشتیمانپەروەرانی سلێمانی بێدەنگ بكات و داخوازییە راستەقینەكانیان فەرامۆش بكات كە بریتی بوو لە هێنانەوەی شێخ مەحمود و دامه‌زراندنی كوردستانێكی سه‌ربه‌خۆ. بەڵام ئینگلیزەكان ئامادە نەبوون ئەو داخوازییە جێ بەجێ بكەن و لەبری ئەوە هەوڵیاندا كەسێكی تر لە شوێنی شێخ مەحمود دابنێن.

ئەمەش لە كاتێكدا بوو كە عەلی شەفیق میرئاڵای تورك كە بە (ئۆزدەمیر) ناسرابوو بەخۆی و چەند سەربازێكەوە لە 23ی 6ی1922 گەیشتە رەواندز و كەوتە هاندانی خەڵك دژی بریتانیاكان و هەوڵی گێرانەوەی دەسەڵاتی تورك بۆ ناوچه‌كه‌.

ئۆزدەمیر تا دەهات زیاتر لەنێو خێڵە كوردییەكان دەسەڵاتی پەیدا دەكرد و كێشەی بۆ ئینگلیزەكان دروست دەكرد و تەنانەت شەرو پێكدادان لەنێوانیان دەستی پێكرد و رۆژی 23ی ئابی 1922 ئینگلیزەكان له‌شه‌ڕێكدا تێك شكان و نەیاتوانی چارەسەری ئەو كێشەیە بكەن.

ئەمەش وای لێكردن چاوێك بە بارودۆخەكەدا بخشێننەوەو پلانی لەناو بردنی شێخ مەحمود لەبیر خۆیان بەرنەوەو رێگە بدەن بگەرێتەوە.

ئەمەش لەبەر ئەوەی جگەلە لە شێخ مەحمود كەس نەیدەتوانی لەگەڵ خەڵكی شارەكەدا مامەڵە بكات و هێوریان بكاتەوە. زەمان و كاتیش لە قازانجی تورك و بەزیانی ئینگلیزەكان وەردەچەرخا و زۆربەی خەڵكی كوردستان بروایان بە ئینگلیز نەمابوو و بەرەو لای توركەكان بایان دەدایەوە.

 

ئینگلیزەكان لەرووبەروونەوەی لایەنگرانی توركەكان لە هەریر و رانیەو كۆییە توشی كۆمەڵێك شكست هاتن.  بارودۆخەكەش تا دەهات ئاڵۆز دەبوو.

 پیاوەكانی تورك بە ئاشكرا لە ناوچەكەدا هاتووچۆیان دەكرد سیاسەتی دەستوەردانی تورك، ئینگلیزەكانی پەرێشان كردبوو،  توركە كەمالییەكان چاویان زۆر لە سەر شاری سلێمانی بوو دەیانویست نارەزایی شارەكە بقۆزنەوە بۆ خزمەتی سیاستی خۆیان، بەتایبەتی دوای دوورخستنەوەی شێخ مەحمود و بێ بەڵێنی ئینگلیزەكان بەشێكی زۆری خەڵكی كوردستان بەلای توركدا دایان دەشكاندەوە.

ئینگلیزەكان لەسەرەتادا بۆ دانانی سنورێك بۆ ئەو دۆخە بیریان لە دۆزینەوەی ئەلتەرناتیڤێك بۆ شێخ مەحمود دەكردەوە بەڵام سەركەووتوو نەبوون.

 

بۆیە ناچار بوون بیر لە شێوازێكی تر بكەنەوە بۆ جڵەوكردنی نارەزاییەكانی گەلی كورد.

یەكێك لەو رێگەیانە سود وەرگرتن بوو لە بیری نەتەوەیی كوردپەرەورانی سلێمانی و بۆ ئەو مەبەستەش رێگەیاندا مستەفا پاشای یاموڵكی كۆمەڵەیەك پێكبهێنێت بەناوی جەمعیەی كوردستان.

مستەفا پاشای یاموڵكی لەرێگەی رێكخراوەكەیەوە زۆر هەوڵی دەدا بەر بە پروپاگەندەی توركخواكان بگرێت بەتایبەت دوای ئەوەی مەترسی گەرانەوەی توركەكان بۆ ویلایەتی موسڵ دروست بوو.

 

بەڵام بارودۆخەكە بەدورستكردنی ئەو كۆمەڵەیەش كۆنترۆڵ نەكراو كێشەو گرفت بەردەوام بوو، بۆیە بریتانیاكان بیریان لە پاشەكشە كردەوەو و بەفەرمانی نوێنەری باڵای ئینگلیز لە عیراق (مێجەر گوڵد سمیث)بریاریدا سەرجەم كاربەدەستان و مەئمورانی خۆیان لە سلێمانی بگوازنەوە و شارەكە چۆڵ بكەن.

بۆ ئەو مەبەستەش لە 5ی ئەیلولی 1922 گۆڵد سمیث، شێخ قادری حەفید و ژمارەیەك پیاو ماقوڵی سلێمانی بانگهێشت كرد و پێی راگەیاندن كە فەرمانیان پێ كراوە سلێمانی چۆڵ بكەن و بیدەنە دەستی خۆیان. داواشی لێكردن خۆیان بریار لەسەر ئیدارەی خۆیان بدەن.

 

هەر لەو كۆبوونەوەیەدا ئامادەبووان لەنێو خۆیاندا بریاریاندا كە شێخ قادری حەفید هەڵبژێرن و ئەركی بەرێوەبردنی شارەكەی پێ بسپێرن.داواشیان كرد كە شێخ مەحمود بگەڕێتەوە بۆ سلێمانی وەك حوكمدار.

بەم شێوەیە دەسەڵاتی ئینگلیز لە شارەكەدا نەماو مەجلیسی میللی سلێمانی بەسەرۆكایەتی شێخ قادر دامەزرا. بە مەبەستی پاراستنی ئاسایش و ئارامی .

بەڵام لەگەڵ رۆیشتنی ئینگلیزەكان پروپاگەندەی لایەنگرانی توركەكان لە سلێمانی كە دواتر ناویان بە (جلخوار دەركرد) زیاتر پەرەی سەند و تەنانەت كەریمی فەتاح بەگی هەمەوەند كە لە توركخواكان بوو و پروپاگەندەی زۆری بۆ دەكردن خۆی كرد بەناو سلێمانیداو  مستەفا پاشای یاموڵكیان دەستگیركردو بردیان بۆ بەندیخانە. بەڵام بەهەوڵی شێخ قادر ئازاد كرا.

مەجلیسی میللی بریاریدا لەسەر ئەوەی شێخ مەحمود بكرێتەوە بە حوكمدار و لە رێكەوتی 15ی ئەیلولی 1922شدا ئاڵای حوكمداریان هەڵكردەوەو كەوتنە رێكخستنی وەفدێك بۆ بەپیرەوەچوونی شێخ مەحمود كە دەبوایە بگەڕێتەوە سلێمانی.

 

*** بۆ ئه‌م بابه‌ته‌ سود له‌ ماسته‌رنامه‌ی ئاكۆ عبدول كه‌ریم شوانی به‌ناونیشانی(شاری سلێمانی 1918-1932) وه‌رگیراوه‌.