قەزای ماوەت یەکێکە لە قەزاکانی دڵگیر و سروشت رەنگییەكانی  پارێزگای سلێمانی . ناوەندەکەی قەزاكە شارۆچكەی ماوەتە. بەپێی ئاماری 2017 ژمارەی دانیشتووانی ئەم قەزایە 9789 کەسە. قەزاکە تەنیا یەك ناحیەی هەیە كە ئەوەیش  ناحیەی ماوەتە .

قەزای ماوەت لە روی جوگرافیەوە دەکەوێتە سنوری شارباژێڕی سەختەوە بەدوری ٥٥کم لەباکوری رۆژھەلاتی شاری سلێمانیەوە،ھاوکات درێژ دەبێتەوە تاسەر سنوری ئێران و ھاوسنورە لەگەڵ کۆماری ئیسلامی ئێران.

دەکەوێتە نێوان قەزای شارباژێڕ و قەزای دووکان و قەزای پشدەر و شارستانی سەردەشت، سروشتەكەشی ناوچەیەكی شاخاوییەو ژمارەیەكی زۆر چەم و رووبارو كانی تیدایە، هاوكات ناوچەیەكە دارستان و لەوەرگای زۆری هەیە، بەڵام زەوی كشتوكاڵی كەم و زۆربەی زەوییە كشتوكاڵییەكانی قەزاكە رووبەریان بچوكە. رووبەری قەزاكەش نزیكەی 463 كم دووجایە.

لەڕوی ئیدارییەوە قەزایەکی نوێیە کە ناوەندی قەزای ماوەت و 78 گوند  لەخۆ دەگرێت،بەشی زۆری ژمارەی دانیشتوانی قەزای ماوەت گوندنشین  بەپێی ئاماری 2017  ژمارەی گوندنشینانی قەزاكە 8229 كەسە و تەنیا 1570 كەس لە شارۆچكەكەدا دەژین.

پێش فتوحاتی ئیسلام ماوەت لەسەر شاری ( بانە )ی ئێران بووە و کەسێک بەناوی ( قەھقۆن) حاکمی بانە بووە ، کاتێ فتوحاتی ئیسلامی بۆ سەر سنورەکە بە سەرپەرشتی( عبدوڵای کوڕی عومەر )دەستی پێکردووە قەھقۆن حاکمی بانە لە شەڕی دژی عەرەبەکاندا کوژراوە ، بەڵام کوڕێکی قەھقۆن بە پێچەوانەی باوکییەوە یارمەتی موسڵمانەکانی داوە ، بۆیە ( عبدوڵای کوڕی عومەر) ناوەکەی گۆڕیوە بۆ (خیارە دین) و لە شوێنی (قەھقۆن) کردویەتی بە حاکمی بانە ، لەدوای ئەمەوە حاکمێتی سنوری بانە پشتاو پشت ھاتووە تا سەردەمی (خان ‌ئیسماعیل سوڵتان --- فەرمانڕەوای بانە ) ، ئەویش کوڕێکی خۆی بەناوی ( ئەسکەندەر) کردۆتە حاکمی ماوەت ، بەڵام ئەسکەندەر حاکمی ماوەت کەسێکی زاڵم بووە لەگەڵ خەڵکدا ، لەو سەردەمەشدا ( فقێ ئەحمەدی دارەشمانە -- حاکمی میری بابان ) لەدارشمانە کۆچی دوای ئەکات و ( خان بوداغ) ی کوڕی جێگەی ئەگرێتەوە ، بەھۆی نزیکی ماوەت لە سنوری ئیمارانی بابان و تموحی ( خان بوداغ) بۆ فراوانکردنی سنوری ئیماراتەکەی ، عشیرەتەکانی (ئاکۆ ، بڵباس ، ئالان و ماوەت بەیعەت ئەدەنە حاکمی ئیماراتی بابان، بەمە (ماوەت) ئەبێتە بەشێک لە سنوری ئیماراتی بابان و ، لە ساڵانی (۱٦۰۸ ----۱٦۱۹) زاینی ، خان بوداغ ماوەتی کردۆتە پاتەختی بەھار و ھاوینەی ئیماراتەکەی و پایز و زستانیشی لە دارشمانە بووە .

ئەسکەندەر خان ئیسماعیل سوڵتان --حاکمی ماوەت لە ماوەت مردووە ھەر لەوێش نێژراوە ، ئێستا گۆڕەکەی لەماوەت نزیک کانی بنچنارە ، لەسەر بەردی گۆڕەکەی بەفارسی و بەنوسینی بارز نوسراوە( مزار ئیسماعیل ئەسکەندەر پاشا --- ماوەت)

بەپێ ی سەرچاوە مێژووییە نوسراوەکان ، ماوەت لە ساڵانی ١٦٠٨ تا ١٦١٩ بنکەی ئیمارەتی بابانەکان بوە ئەو سەردەمە لەلایەن میر (خان بوداغ) ئیمارەتی بابان بەرێوەبراوە . - میر خان بوداغ کوڕی فەقێ ئەحمەدی دارەشمانەیە کە بە دامەزرێنەر و زیندوکەرەوەی دەسەڵاتی بابانەکان ناسراوە و لە گوندی دارەشمانەی قەڵادزێ بنکەی سەرەکی فەرمانڕەوایی سنورەکەی کردوە . - دوای کۆچی دوایی (فەقێ ئەحمەدی دارەشمانە) لەلایەن میر(خان بوداغ) ی کوریەوە فەرمانڕەوایی بابانەکان دریژەی پێدراوە . - میر خان بوداغ سەرەڕای گەنجی تەمەنی بەڵام بەوھۆیەی فەرمانڕەوایەکی دادپەروەر و ڕەوشت بەرز بوە توانیویەتی سەرنجی سنورەکانی ماوەت و عەشیرەتەکانی ئاکۆ و بڵباس و ئالان بۆخۆی ڕابکێشێ و سنوری ئیمارەتەکەی فراوان بکات . - میر خان بداغ بەزستان لە دارەشمانە بوەو لە بەھار و ھاوین ھاتوە بۆ ماوەت و کەش و ھەوای ناوچەکەی لاخۆش بوە و کردویەتە بنکەی سەرەکی حوکمڕانیەکەی کە فراوانتربوە لەسەر دەمی باوکی . - وەک سەرچاوە مێژووییەکان باسی دەکەن سەردەمی حوکمی میر خان بداغ خەڵکی ئاسودەبون و باری گوزەران و کۆمەڵایەتی یان باش بوە . - بەھۆکاری ئەو باشیە لەماوەتەوە توانیویەتی سنوری دەسەڵاتی فراوان بکات و ناوچەی (سیتەک) یش بخاتە سنوری فەرمانڕەوایەتیەوە . - دەسەڵاتی میر خان بداغ بەردەوام بوە تا کۆچی دوایی و دواتر لەلایەن میر سلێمانی کوریەوە درێژە بە فەرمانڕەوایەتی بابانەکان دراوە . - دوای ماوەت بنکەی سەرەکی ئیمارەتی بابان ھاتۆتە قەڵای بەکراوە و لەوێشەوە بۆ قەڵاچوالان و دواتر دروستکردنی شاری سلێمانی . - سنوری ماوەت تا کۆتایی دەسەڵاتی بابانەکان لە ١٨٥٠ لەسەردەستی عوسمانیەکان ، لە سنوری فەرمانڕەوایی بابانەکاندا بووە .

 

ماوەت لە شۆرشەكانی كوردا لەسەدەی بیستەمدا و لە شۆرشی شێخ مەحمودی نەمرەوە تا شۆرشی نوێ، مەڵبەندێكی سەرەكی شۆرشەكان و پەناگایەكی قایم شۆرشگێران بووەو خەڵكەكەی بەوپەڕی لەخۆبردووییەوە لەخزمەتی شۆرشەكەدا بوون و بەو هۆیەش توشی ئازارو ماڵوێرانی زۆر بوون لەسەردەستی رژێمە داگیركەرەكان.

ماوەت لەروی مێژووی و کلتورییەوە هەندێك تایبەتمەندی خۆی هەیە، یەكێك لە نەریتە ناسراو باوەكانی ماوەت پیرۆزی (كەڵەشێر) و نەخواردنی گۆشتەكەیەتی. بەهۆی ئەم پیرۆزییەی  کەڵەشێر لە ئێستادا لە ناوەڕاستی قەزاکە وێنەیەکی پەیکەری کەڵەشێر داندراوە وەکو سیمبولێک بۆ ئەو کەڵەشێرانەی بەشێک لە دانیشتوانی ماوەتیان لە کۆندا ڕزگار کردووە.

بەسەرهاتی کەڵەشێرەکانی ماوەت بە چەندان شێوە دەگێڕدرێتەوە بەڵام کورتەی بەسەرهاتەکە ئەوەیە لە سەردەمی کۆندا سوپایەكی داگیركەر هێرش دەکەنە سەر ماوەت، بەڵام پێش ئەوەی سوپاكە بگەن ، کەڵەشێرەکانی ماوەت دەست بە قوقاندن دەکەن ، وا پێدەچێت کاتی قوقاندنی کەڵەشێرەکان کاتێکی نالەبارو بەشێوەیەكی نا ئاسایی بووبێت، بۆیە زۆرێک لە خەڵکی ماوەت دەزانن کە ڕوداوێکی نەخوازراو ڕوو دەدات ،بەم هۆیە زۆربەی خەڵکی ماوەت ماڵەکانیان چۆڵ دەکەن و روو لە  شاخەکانی نزیک ماوەت ، دەڵێن بەهۆی ئەم ڕووداوەوە خەڵکێکی زۆر ڕزگاریان بووە هەر بۆیە گەورە و سەرداری ماوەتیەکان لەو کاتەدا داوا لە خەڵکەکەی دەکات وەك وەفایەك  ئیتر هەرگیز خەڵکی ماوەت کەڵەشێر سەرنەبڕن.

 

ماوەت لە رابردووداو لەسەردەمی میرنشینی باباندا مەڵبەندێكی گەورەی خوێندن و خوێندەواری بووە لەناوچەكەدا و ساڵی 1644-1659 كە شارۆچكەی ماوەت بووەتە مەڵبەندی میرنشینی بابان شارۆچكەكە فێرگەی تێدابووەو فێرگەكە زۆر ئاوەدان بووەو مەلا موسای ماوەتی كە نازناوی علامە الزمان بووە مودەریسی ئەم فێرگەیە بووە تا ساڵی 1683 فێرگەكە بەردەوام بووە لە خزمەتی بواری خوێندەواری لەناوچەكەدا.
هەر لەو سەردەمەدا لەگوندی مەروێ‌ لە ناوچەی ئالانی نزیكی ماوەت فێرگەیەكی ئاوەدانی تر هەبووە كە كۆمەڵێك مودەریسی بەناوبانگی وەك مەلا موسای ئالان، مەولانا ئەحمەدی ئالانی مەلا ئیبراهیمی كوڕی مامۆستای بوون.
هەروەك كۆمەڵێك مەدرەسەو فێرگەی تر لەناوچەكەدا هەبوون وەك: مەدرەسەی بێتوش، گەناو، بەلاتا، كەناروێ‌، رەشەكانی، شابادین، باڵخ، مۆكەبە، گەڵاڵەی شینكایەتی، سەرگەڵو، قزلەر، زیۆیە، تەڕەمار، قەرەداغ، تەكیە، خاوێ‌، بیارە، تەوێڵە و جێشانە.

لە ئێستاشدا ناوچەكە رێژەیەكی زۆر خەڵكی خوێندەواری هەڵكەوتوو خاوەن پلەی زانستی بەرزی تێدایەو زۆربەی هەرە زۆری گوندەكانی قوتابخانەیان تێدا كراوەتەوە.

قەزای ماوەت، لە ناحییەی ناوەندو ٧٨ گوند پێکھاتووە:

باساوێ	ئەزمەک	ئاوەکورتێ	ئاقوچان	ئامادین	ماوەت(ناوەند)
بەردەپان	بەردبەرد	بڵخوان	بەرسماق	بەرتەنگ	باناڵێ
بنچڕ	بەزەڕو	بەرگورد	بەردەشینی خواروو	بەردەشینی سەروو	بۆسکێن
دەشتی تلێ	دەشتی خانێ	دارەبەن	چنارە	خمانە	خەزێنە
دۆڵبێشکی دڕی	دوێڵەکان	دزگان	دڕی	درەوشاوێ	دەشتێ
سەرگەڵو	ساکەڵ	ژاژڵە	زەینەڵ	زەرون	دێکۆن
شاناخسێ	سورەقەڵات	سەفرە	سەرکەند	سەراو	سپیدارە
قامیش	عیساوێ	شەکراو	شیوەکوێر	شینکی	شەشۆ
کانی بی	کانی بێوکە	قۆخان	قەشان	قەڵاتە	قەرەبابا
کوڕەداوێی گەورە	کوڕەداوێی بچوک	کوڕاڵەوبناو	کاوڵان	کانی خێڵ	کانی چنار
گابڕوا	گەماڵانی خواروو	گەماڵانی سەروو	کێلێ	کونجرین	کۆلکە، ماوەت
گۆڕێن	گوێزڵێ	گوڵێ	گڵۆمان	گەڵاڵە	گرگاشێ
یاڵانقۆز	ناور	ھەنجیرەسوورە	میراوا	مۆڵان	ماشان

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نەخشەی دابەش بوونی گوندەكانی ماوەت:

 

چەند دیمەنێكی سروشتی ماوەت: