بەدواداچوونى مامەڵەكەت

ژمارەى نوسراوى پارێزگا

پن كۆد

هاتنی ئینگلیزه‌كان بۆ سلێمانی



هاتنی ئینگلیز بەرەو كوردستانی باشور بەگشتی و شاری سلێمانی بەتایبەتی پێشینەیەكی مێژووی كۆنی هەیە، ئینگلیزەكان ساڵانێكی زۆر بەر لە جەنگی یەكەمی جیهانی بەردەوام چاودێری هەرێمەكانی خۆرهەڵاتی ناوەراستیان دەكردو شوێن پێی خۆیان قایم دەكرد.ئینگلیزەكان هەر سە ناوەراستی سەدەی هەژدەوە گرنگیەكی تایبەتیان بە كوردستان دەدا و پیاوانی كۆمپانیای هندی رۆژهەڵات هەر جارەو بەناوێكەوە لەنێوچە كوردییەكان دەگەران. دواتریش بەر لە هەڵگیرسانی شەڕی جیهانی یەكەم كەوتبووە خۆ ئامادەكردن و پلان دانان بۆ داگیركردنی میزۆپۆتانیا.دوای تێوەگلانی دەوڵەتی عوسمانی لە شەری جیهانی ئینگلیزكان شەڕیان دژی راگەیاندوو لە 6/11/1914 شارۆچكەی فاویان لە باشوری عیراقی ئەمرۆ گرت.هاتنە پێشەوەی ئینگلیز بەرەو قوڵای خاكی میزۆپۆتانیا بەرەبەر دەستی پێكرد و لە ئازاری 1917گەیشتنە بەغدا. بریتانیادا خۆی وەك داگیركەر نەدەناساند و بەڵكو رایگەیاند وەك رزگاركەرێك بەهانای گەلانی ژێردەسەڵاتی عوسمانییەوە هاتووە.
لەبەرامبەردا دەوڵەتی عوسمانی بەهاندانی هەستی ئاینی ویستی رووبەروویان بێتەوەو بۆ ئەو مەبەستەش بانگەوازی جیهادی راگەیاند. بەڵام كاردانەوەیەكی بەرچاوی نەبوو.بەڵام شێخ مەحمودی حەفید بەكۆكردنەوەی ژمارەیەكی زۆر چەكداری كورد هاوشانی سوپای عوسمانی لەشەڕی شوعەیبەدا دژی پێشرەوی ئینگلیزەكان جەنگان.هاوكات لە بەرەی پێنجوینش دژی سوپای روس جەنگان، بەڵام لە هەردوو جارەكەدا دەسەڵاتدارانی عوسمانی ئەوەندەیان كاری ناشایستە دژی شێخ مەحمود چەكدارەكانی نواندبوو، ئیدی شێخ و هاوەڵەكانی بریاری خۆیان دا.
شێخ دوای شەری شوعیبەو بەر لە گەیشتنەوە بە سلێمانی و لە ناسرییە بریار دەدات لیژنەیەك پێك بهێنێ بۆ ئەوەی پەیوەندی بە ئینگلیزەكانەوە بكات بەهیوای كە گەیشتنە كوردستان كورد پشتگوێ نەخەن.بۆ ئەم مەبەستەش پێشەكی نامەیەك ئاراستەی ئینگلیزەكان دەكات.
شێخ مەحمود لە گەرمەی شەڕەكاندا بووە كە بریاری داوە كورد لەژێر چنگی زوڵمی عوسمانییەكان دەربكات و لەو رووەشەوە جارێك گەورە پیاوانی نێو چەكدارەكانی كۆ دەكاتەوەو پێیان دەڵێت: چاوتان لێیە چ نا پیاویەكیان لەگەڵ كورددا كرد ئیتر بەسیەتی لەوە زیاتر خۆم پێ ناگیرێ، پێویستە كورد لە برسیەتی و سەر شۆركردن بۆ توركەكان رزگار بكەین، ئەبێ هەموومان هەوڵ بدەین سەربەخۆی بۆ كورد مسۆگەر بكەین.
تەنانەت مێژوونووس د.كەمال مەزهەر دەڵێت: شێخ مەحمود بەر لە هەڵایسانی شەری یەكەمی جیهان پەیوەندی بە ئینگلیزەكانەوە كردووە.
ئینگلیزەكان لەگەڵ كۆنترۆڵكردنی بەغدا و بەر لەگەیشتن بە كوردستان هەوڵیاندا كە خۆیان لە كورد نزیك بكەنەوە، بۆ ئەم مەبەستەش لە یەكەم هەنگاودا لەسەرەتای ساڵی 1918 رۆژنامەی (تێگەیشتنی راستی)یان لە بەغدا دەركرد.
دوای كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی شاری سلێمانی وەك شارێكی دیار و بەرچاوی باشوری كوردستان بایەخی زۆری پەیداكردبوو، بەتایبەت بە هۆی توانا و دەسەڵاتی شێخ مەحمود لەو شارەدا.
ئینگلیزەكانیش هەوڵی خۆ نزیك كردنەوەیان دەدا لە شێخ مەحمود و بۆ ئەم مەبەستەش رۆژنامەی تێگەیشتنی راستی داوایان لێ دەكات ناوچەی سلێمانی لە دەست توركەكان رزگار بكەن.
لەو رۆژنامەیەدا زۆر هەوڵ دەدرێت بۆ نزیك بوونەوەی كورد و ئینگلیز و لە شوێنكدا دەنوسیت: ئینگلیزەكان لە هەموو قەومێك زیاتر دۆستی كوردانن، عاشقی شەجاعەتی ئەوانن، دلێری كوردانیان چاك بیستووە لەبەر ئەمە زۆریان خۆش دەوێن.
لە سلێمانیشدا شێخ مەحمود و گەورە پیاوانی شارەكە بریاریاندا بوو پەیوەندی بە ئینگلیزەوە بكەن و لەنێو خەڵكی شارەكەشدا ناوبانگی باشی ئینگلیزو رزگاركردنی خەڵكی ناوچەكانی باشوری میزۆپۆتانیا لەدەست برسێتی و قاتوقڕی بڵاو ببوەوە. ئەگەر ئەوە لەبەرچاو بگرین لەو سەردەمەدا دوای كۆتای جەنگ سلێمانی تەواو پەرێشان و كاول بوو، بازرگانی و كرین و فرۆشتن وەستابوو،.دوو لەسەر سێی خەڵكەكە لە برسان  و لەسەرماندا مردبوون.
كاتێك ئینگلیزەكان گەیشتنە كفری و خورماتوو، لە مانگی نیسانی 1918 دواتریش كۆنترۆڵی كەركوكیان كرد، شێخ مەحمود نامەیەكی بەنهێنی نارد بۆ كەركوك بۆ(ویلسن) حاكمی گشتی ئینگلیز لە عیراق و خۆشحاڵی خۆی تێدا دەربریبوو سەبارەت بە سەركەوتنەكانی سوپای بەریتانیا و داوای لێكردبوو بەرەو سلێمانی بێن و حكومەتێك بۆ كورد پێك بهێنن لەژێر چاودێری خۆیاندا، شێخ لە نامەكەیدا خۆی نەك وەك نوێنەری باشوری كوردستان بەڵكو خۆی بە نوێنەری رۆهەڵاتیش تا دەگاتە شاری سنە ناساندبوو.
بەڵام ئینگلیزەكان دوای ماوەیەكی كەم كەركوك چۆڵ دەكەن و بەمەش جارێكی تر دانیشتوانی ئەو ناوچانە رووبەرووی نەهامەتی و توندوتیژی توركەكان دەبنەوە. تەنانەت نامەكەی شێخ مەحمودیش كە رەوانەی لای ئینگلیزەكانی كردبوو دەكەوێتە دەست خەلیل پاشا فەرماندەی هێزەكانی عوسمانی لە عیراق و خەلیل پاشا بە فرت و فێڵ شێخ مەحمود لە سلێمانی دەستگیر دەكات و رەوانەی كەركوكی دەكەن و لەوێش شێخ دەدەن بە دادگا و  حوكمی لەسێدارەدانی بەسەردا دەدەن. پاشەكشەی ئینگلیز لە كەركوك ناوبانگیانی زراندو لە بەرچاوی خەڵك شكۆی جارانیان نەما.

لەلایەكی تر دوای ئەوەی شێخ مەحمود حوكمی لەسێدارەگانی بەسەردا دراو رەوانەی موسڵ كرا. بەڵام بەهۆی هاتنی عەلی ئیحسان پاشاوە حوكمەكە جێ بەجێ نەكرا، ئەوەش لەبەر ئەوەی لەو هەلومەرجەدا لە سێدارەدانی شێخ مەحمود هیچ سودێكی پێ نەگەیاندوون و ویستوویانە لەبەری لەسێدارەدان بەلای خۆیاندا رایبكێشن و دژایەتی ئینگلیزی پێ بكەن.
هەربۆ ئەو مەبەستەش رێزێكی زۆریان لە شێخ گرتووەو رەوانەی سلێمانیان كردووەتەوەو كردوویانە بە فەرمان رەوای شارەكە.
لەو كاتەدا جارێكی تر هێزەكانی ئینگلیز لە 25ی10ی 1918 جارێكی تر شاری كەركوك كۆنترۆڵ دەكەنەوە. 6 رۆژ دواتریش جەنگی جیهانی دووەم راوەستا.
لەو كاتەدا عوسمانییەكان فەرمان بە موتەسەریفی ئەو كاتەی سلێمانی دەكەن ئیدارەی شارەكە بداتە دەست شێخ مەحمود و نازناوی نەقیبیشی پێی بدەن و لە سلێمانیش تەنیا فەوجێكی سەربازی توركەكان دەمێنێتەوە.

بەم شێوەیە شێخ مەحمود بوو بە موتەسەریفی سلێمانی و بەناوی حكومەتی عوسمانییەوە ئیدارەی گرتە دەست. بەڵام پیاوانی تورك سلێمانیان بەجێ هێشت و رویان كردە موسڵ. ئەم بارودۆخەش هەلی بۆ شێخ مەحمود رەخساند جارێكی تر پەیوەندی بكات بە ئینگلیزەكانەوەو نامەیەكی دیكەی بۆ رەوانە كردن. دووبارە داوای لێكردن بەرەو سلێمانی بێن بەرامبەر هەندێك پەیمان و بەڵێن.
تا ئەو نامەیەی شێخ هێزەكانی ئینگلیز  پێان وا نەبوو كە بە ئاسانی بتوانن بچنە نێو سلێمانییەوە، بۆیە ئەو نامەیە زۆر دڵخۆشی كردن و بەڵێنیاندا بە شێخ مەحمود كە بەرەو سلێمانی بچن.
بۆ ئەو مەبەستەش لەسەر راسپاردەی ولس حاكمی گشتی، مێجەر (نۆئێل) كرا بە حاكمی سیاسی لیوای كەركوك و لە رێكەوتی 1ی 10ی 1918 مێجەر نوئێل خۆی و گروپێكی بچوك كە لە دكتۆرێك و ئەندازیارێك و چەند خزمەتكارێك پێكهاتبوون لەرێگەی كفری و چەمچەماڵەوە رێكەوتن بۆ سلێمانی و شێخ مەحمودیش لای خۆیەوە دەستەیەك پیاو ماقوڵانی نارد بۆ پێشوازیان و كاتێك دەستەكەی میجەر نۆئێل ئەم پێشوازە گەرمەیان بینی بێ تر بەرەو سلێمانی چوون.
نوئێل خۆی باسی ئەو پێشوازییە دەكات كە چۆن پێشوازییەكی شاهانەی لێكراوەو ئەم بەرو ئەوبەری رێگا خەڵكی لادێكان پێشوازیان لێ كردووە.
لەناو شاریشدا شێخ مەحمود پیاوماقوڵانی سلێمانی و سەرانی خێڵەكانی كۆكردبووەو پێشوازیان لە نۆئیل كرد. بەم شێوەیە نۆئیل لە رێكەوتی 16ی11ی 1918 گەیشتە شاری سلێمانی.

كاتێك نۆئێل گەیشتە سلێمانی هێشتا شار بارودۆخی پەرێشان بوو. لاشەی مردوو لەسەر شەقامەكان كەوتبوو! نێوەی دانیشتوانەكەی لە برسان و نەخۆشیدا مردبوون و ئەوەی مابووەوە لەوپەری نەهامەتیدا بوون و چاوەڕێ بوون كەسێك بێت و ئەو بارە سوك بكات.
بۆیە نۆئیل لە یەكەم هەنگاودا هەوڵی چاككردنی ئەو بارەی دا و لەو پێناوەشدا كەوتە هێنانی خۆراك و ئازوخە و دابەشكردنی بەسەر خەڵكدا و تەنانەت برێكی زۆر پارەشیان خستە بازارەوە بۆ ئەوەی بازار بجوڵێتەوە.
لەو سەردەمەدا ژمارەیەك لە كەسایەتی منەوەر و رۆشنبیر لەشارەكەدا هەبوون كە بیرورای تازەیان هەبوو باسی نیشتیمانپەروەری و مافی كوردیان دەكرد. لەبەرامبەردا دەستەیەكی تر لە پیاوانی ئاینی و مەلاكان هەبوون كە لەسەر بیركردنەوەی كۆنی خۆیان سور بوون و تەنانەت لەو كاتەشدا كە شێخ مەحمود و پیاوماقوڵانی سلێمانی بریاری بانگهێشت كردنی ئینگلیزیان دابوو ئەم دەستەیە زۆر نیگەران بوون  بەبیانووی ئەوەی كە ئینگلیز كافرن و چۆن دەبێت شوێنی خەلیفەو دەوڵەتی عوسمانی موسڵمان بگرینەوە.بەڵام رووناكبیرانی كورد بەشێوەكی گشتی پێیان وابوو رزگاری كوردستان پەیوەندی بە نیازپاكی بەریتانیاوە هەیە. هەرچەندە ژمارەیەكیان رارابوون لەوەی ئاخۆ ئینگلیزەكان پاپەندنی بەڵێنەكانیان دەبن یاخود نا.
بەهەرحاڵ لەو كاتەدا شاری سلێمانی پایتەختی روحی و نیشتیمانپەروەری كوردستان بوو. بۆیە هێزەكانی بەریتانیا بێ تەقەو بەرهەڵستی گەیشتنە سلێمانی، خەڵكی شارەكە چاوەروانی سەربەخۆی و ئازادی بوون لەگەڵ ئینگلیزەكاندا هەردوو لا یەك ئامانجیان هەبوو لەدەركردن و دورخستەوەی توركەكان.
لەسەرەتای هاتنیانەوە بۆ سلێمانی ئینگلیزەكان هەوڵیان دەدا بەهەر شێوەیەك بێت دڵی شێخ مەحمود و دانیشتوانی شارەكە رابگرن.
لە 17ی 11ی 1918 و دوای تەنیا یەك رۆژ بەسەر هاتنیدا بۆ سلێمانی مێجەر نۆئیل لەسەر راسپاردەی حاكمی گشتی جاری دەمەزراندنی یەكەمین حكومداریەتی شێخ مەحمودی دا.
 

*** بۆ ئه‌م بابه‌ته‌ سود له‌ ماسته‌رنامه‌ی ئاكۆ عبدول كه‌ریم شوانی به‌ناونیشانی(شاری سلێمانی 1918-1932) وه‌رگیراوه‌.


هه‌واڵی زیاتر