میرەكانی بابان وەكو هەموو كوردەكانی تر لەسەرەتای سەرهەڵدانیانەوە لەگەڵ ئەو هەموو شەڕو ئاژاوەیەی لە قەڵەمڕەوەكەیاندا بووە, زۆر هەوڵیانداوە پێداویستییەكانی زانست و رۆشنبیری دابین بكەن.هەمیشە رێزیان لە زانا و مەلاكانی قەڵەمڕەوی خۆیان گرتووەو فێرگەو مزگەوت و مەدرەسەیان بۆ كردونەتەوە.موچەو بەروبومیان بۆ خۆیان و فەقێكانیان بڕیووەوەتەوەو پێداویستی ژیانیان بۆ دابینكردوون. بۆ چەسپاندنی زانست و رۆشنبیری كتێبخانەیان بۆ كردوونەتەوە.هەر بۆیە لە ناوچەی بابانداو لەجوگرافیایەكی تەسكدا لەماوەیەكی كەمدا چەندین مەلاو زانای رۆشنبیری وەك مەلا حەیدەری مۆكەبەیی, مەلا موساكانی ماوەت و ئالان) مەلا محەمەدی ئیبن الحاج هەزارمێردی, مەلا عەبدوڵای بێ‌ تووشی, شێخ حسێنی گڵەزەردەی، شێخ مارفی نودێ‌، شێخ عەبدوڵای خەرپانی، موفتی زەهاوی، مەلا خدری نالی، مەولانا خالیدی نەقشەبەندی ..دەیان زانا و ئەدەب دۆست و داهێنەر سەریان هەڵداوە.
بەپێی سەرچاوەكان یەكەمین فێرگە كە میرانی بابان بونیادیان ناوە لە شارۆچكەی مەرگەبووە كە سەردەمێك مەڵبەندی میرنشینەكە بووە.ئەو فێرگەیە لەلایەن فەقێ‌ ئەحمەدی دارەشمانەوە بونیاد نراوەو خۆشی مرۆڤێكی رۆشنبیر و بە ئاگابووە.كاتێكیش كە كۆچی دوایی كرد بابە سلێمانی كوڕی بووە جێ‌ نشینی و پایتەختی میرایەتییەكەی گواستەوە بۆ دارەشمانە و لەبەرچەند هۆیەكی سیاسی و سەربازیش لقێكی میرایەتی لە ماوەت جێ‌ كەوت كرا، بەڵام فێرگەكەی مەرگە هەر مایەوە تا ساڵی 1678 كە ئیبراهیمی كوڕی مەولانا ئەحمەدی ئالانی (كە زانایەكی بەناوبانگی سەردەمی خۆی بووە) لەو خوێندنگەیەدا خەریكی خوێندن و زانست و لێكۆڵینەوە بووە. فێرگەكە تا ساڵی 1781 هەواڵی مانەوەی هەیەو مەلا عومەر ناوێك لەوێ‌ مودەریس بووە كە زانایەكی بەناوبانگی سەردەمی خۆی بووە.

ساڵی 1644-1659 كە شارۆچكەی ماوەت بووەتە مەڵبەندی میرنشینی بابان شارۆچكەكە فێرگەی تێدابووەو فێرگەكە زۆر ئاوەدان بووەو مەلا موسای ماوەتی كە نازناوی علامە الزمان بووە مودەریسی ئەم فێرگەیە بووە تا ساڵی 1683 فێرگەكە بەردەوام بووە لە خزمەتی بواری خوێندەواری لەناوچەكەدا.
هەر لەو سەردەمەدا لەگوندی مەروێ‌ لە ناوچەی ئالانی نزیكی ماوەت فێرگەیەكی ئاوەدانی تر هەبووە كە كۆمەڵێك مودەریسی بەناوبانگی وەك مەلا موسای ئالان، مەولانا ئەحمەدی ئالانی مەلا ئیبراهیمی كوڕی مامۆستای بوون.
هەروەك كۆمەڵێك مەدرەسەو فێرگەی تر لەناوچەكەدا هەبوون وەك: مەدرەسەی بێتوش، گەناو، بەلاتا، كەناروێ‌، رەشەكانی، شابادین، باڵخ، مۆكەبە، گەڵاڵەی شینكایەتی، سەرگەڵو، قزلەر، زیۆیە، تەڕەمار، قەرەداغ، تەكیە، خاوێ‌، بیارە، تەوێڵە و جێشانە.
هەروەك چۆن مەدرەسەی خورماڵ و بەرزنجەش دوو مەڵبەندی رۆشنبیری  ئەو رۆژگارەبوون و هەمیشە جمەیان هاتووە لە مەلا و فەقێ‌.

كاتێكیش كە قەڵاچوالان كرایە مەڵبەندی میرانی بابان, لەساڵی 1669 باری رۆشنبیری و زانست زۆر زیاتر گەشەو پێشكەوتنی بەخۆیەوە دی.لەسەردەمی سلێمان پاشای باباندا قوتابخانە ئاینیەكانی قەڵاچوالان كرانەوەو بۆ هەریەك لەمەدرەسەكان مەلا و مودەریسی بۆ دانان و كتێبخانەكەشی دەوڵەمەند كرد. دواتریش هەر یەك لەمیرەكانی بابان تەیمورخان و بەكربەگ لەسەر هەمان رێچكە گرنگیان بە فێرگەكان دادەو لەو ماوەیەدا چەند مودەریسی بەناوبانگ دەركەوتن وەك: مەلا محەمەدی غەزایی، مەلا جامی چۆڕی، شێخ محەمەدی وەسیمی گەورە.
لەسەردەمی خانەپاشای كوڕی تەیمورخانیشدا هەرچەندە باری وڵات لەبار نەبوو، بەڵام رۆشنبیری هەر لەبرەودابوو.
لەسەردەمی سلێمان پاشای گەورە( سلێمان پاشای مقتول) 1705-1751قەڵەمڕەوی بابان زۆر پەرەی سەندووە هەولێرو كەركوك و مەریوان لەژێر فەرمانرەوایدا بوون، بەهەمان شێوە زانست و فێركردنیش پەرەی سەندووەو پاشا زۆرێك لەموڵك و زەوی و باغ و بێستانی ئەو ناوچانەی وەقفی فێرگەكان كردووە.
لە مودەریسە بەناوبانگەكانی ئەوكاتەش بریتی بوون لە: شێخ محەمەدی وەیسی گەورە، مەلا ئیسماعیل، مەلا حوسێن بیارەیی، مەلا عەبدولقادر و شێخ عەلی و شێخ لەتیف كە ئەمانە مەلاو مامۆستای مەدرەسەكانی قەڵاچوالان بوون. هەروەها مەلا محەمەدی ئیبن ئەلحاج و مەلا جەلالی خۆرماڵی و قازی عەبدولكەریمی تەڕەماری و مەلا محەمەدی گلولانی و مەلا حەسەنی قازی سورداش و مەلا محەمەدی مەلا یەعقوب و مەلا مەحمەدی شلێری و مەلا ئەحمەدی مودەریسی هەرمن و شێخ ئەحمەدی عەوەڵانی و شێخ عەبدولسەلام و شێخ عەبدولسەمیع تەختی و عەبدولكەریمی سەقزی و عەبدولقادری هەولێری و مەلا حوسێنی رەشەكانی...هتد.كەهەموویان لە ناوچەكانی ژێر فەرمانرەوای باباندا هەڵكەوتبوون.

فێرگەو خوێندنگاكانی شاری سلێمانی 

دوای بونیادنانی سلێمانی باری خوێندەواری چووە قۆناغێكی ترەوە، چەندین فێرگەو خوێندنگەی ئاینی گەورە بە پشتیوانی میرانی بابان كرانەوە لەوانە:
1/ خوێندنگەی مزگەوتی گەورەی قەڵاچوالان
ئەم خوێندنگەیە لەسەرەتای دەركەوتنی بابانەكانەوە بونیادی دانراوە، دوای گواستەوەی میرنشین بۆ قەڵاچوالان بەتەواوی فراوان كراوە. زانای گەورەو بەناوبانگ وانەیان تێدا وتووەتەوە. وەك مەلا برایمی بەرزنجی، مەلا محەمەدی وەسیمی گەورە، مەلا جامی چۆڕی، مەلا محەمەدی غەزایی. لەدوا ساتەكانی میرنشینەكە لە قەڵاچوالان خوێندنگەكە لەلایەن شێخ مارفی نۆدێ‌ وە بەرێوەبراوە.
ئەم خوێندنگەیە لەگەڵ دروستكردنی سلێمانی لە قەڵاچوالانەوە گوازراوەتەوە بۆ مزگەوتی گەورەی سلێمانی، كتێبخانەكەشی هەر لەوێ‌ جێگركراوە، شێخ مارفی نۆدێش كراوە بە سەرۆكی مامۆستاكانی و ئەمینداری كتێبخانەكەی. میرەكانی بابانیش بەهەموو هێز و توانای خۆیانەوە چاودێری و پشتیوانی خوێندنگەكەو كتێبخانەكەیان دەكرد. لەهەر شوێنێك بیانبستایە كتێبێكی بەناوبانگ هەیە خوشنوس و چەرچی و پیاوی خۆیان بۆ دەنارد و كۆپیان دەهێنا بۆ كتێبخانەكەی. بەجۆرێك ئەم خوێندنگەیە پەرەی سەندبوو كە خوێندكارانی پلەبەرز لە ساڵی 1822 گەیشتبووە زیاتر لە 70 قوتابی.
لەسەردەمی شێخ مارفدا خوێندنگەكە لەوپەڕی گەشەی خۆیدا بوو، بەڵام بەداخەوە بەهۆی مردنی خۆی و روخاندنی میرایەتی بابان لەساڵی 1851لەلایەن توركە عوسمانییەكانەوە، ئیتر خوێندنگاكە تەفروتونابوو، كتێب و دەستنوسەكانی پەرش و بڵاوبوونەوە. هەرچەندە دوای ماوەیەك كاك ئەحمەدی شێخ توانی مەدرەسەكە رێكوپێك بكاتەوە بەڵام دووبارە دوای كۆچی دوایی ئەو لە ساڵی 1888 جارێكی تر خوێندنگەكە چۆڵی و وێرانەی رووی تێكردوو زۆرێك لە دەستنوس و كتێبەكانی بران و دواتریش كە مەلا عەبدولرەحمانی پێنجوێنی مەدرەسەكەی بەجێ‌ هێشت و چووەوە بۆ پێنجوێن، ئیتر ئەمجارە دەستی ناپاك گەیشتە كتێبخانەكە، لەلایەكی تریش نەوەو خزمانی كاكە ئەحمەدی شێخ بۆ پارێزگاری لەبەشێك لە كتێبەكان، كتێبەكانیان لەنێوان خۆیاندا بەش كردوو بردیانەوە بۆ ماڵەوە، دوای هاتنی ئینگلیزەكان و شەری شێخ و ئینگلیزەكان ماڵی زۆرێك لەو كەسانەی لەگەڵ شێخ رۆیشتبوون تاڵانكران و ئەو كتێب و كەلوپەلانەشی هەڵیانگرتبوو خڕكرانەوەو لەبەردەمی مزگەوتی گەورەدا سوتێنران.  ئەو كتێبانەشی لەنێو مزگەوتی گەورەدا مابوونەوە فرێ‌ درابوونە حوجرەیەكی وێرانەوە  تا شێخ محەمەدی خاڵ فریایان دەكەوێت و ئێستا بەشی زۆریان لە كتێبخانەی ئەوقافن.

2/ خوێندنگەی مزگەوتی ئەورەحمان پاشا
ئەم خوێندنگەیە كە دوای پێی وتراوە مەدرەسەی شێخ ئەبو بەكر و دوایش بەمەدرەسەی بابا عەلی ناسراوە، لە گەڕەكی گۆیژەی سلێمانی ئەورەحمان پاشای بابان دروستی كردووە، بۆ ماوەیەكی زۆر مەڵبەندێكی رۆشنبیری و زانستی بووە. یەكەم زانا كە دەرسی تێدا وتووەتەوە زانای بەناوبانگی سەردەمی خۆی عەبدولكەریمی بەرزنجی بووە. لەم خوێندنگەیەدا چەندین مەلا و شاعیر و ئەدیبی گەورە پێ گەیشتوون وەك: مەولانا برایمی بیارەیی. شێخ عەلی بەرزنجی، مەولانا خالیدی نەقشبەندی، مەلاونا خالید خۆشی دوای بووەتە مامۆستای خوێندنگەكەو دەیان فەقێی لێ‌ كۆبووەتەوە.دوای ئەویش موفتی زەهاوی  و شێخ عەبدولرەحمانی شێخ ئەبو بەكر و شێخ بابە عەلی قەرەداغی بوونەتە مودەریسی خوێندنگاكە.

3/ خوێندنگەی خانەقای مەولانا خالیدی نەقشبەندی

ئەم خوێندنگەیە ، مەحمود پاشای كوڕی ئەورەحمان پاشای بابان لە دەوروبەری ساڵی 1817 بۆ مەولانا خالیدی نەقشبەندی دروست كردووە. زۆریشی موڵك و ماڵ و دێهاتی لەسەر وەقف كردووە. ئەم فێرگەیە بەجۆرێك پەرەی سەندووە لەو رۆژگارەدا بە یەكێك لە مەڵبەندە گرنگەكانی رۆشنبیری و خوداناسی جیهانی ئەو سەردەمە دانراوە.لەهەموو لایەكەوە خەڵك رووی تێ‌ كردووە،  تەنانەت لە مەككە و مەدینە و قودس و شام و حەلەب و شەمدینان و ماردین و عەنتاب و ئۆرفەو دیاربەكر و وڵاتی رۆم هیند و ئەفغانستان و میسر و عومان و شارەكانی عیراق پۆل پۆل بە رۆشنبیر و مەلا و ئەوانی ترەوە روویان تێ كردووە.
دوای مەولانا خالید شێخ عەبدوڵای خەرپانی بۆ ماوەی 5 ساڵ بووتە مودەریسی. هەمیشە جموجوڵی فەقێ‌ و خوێندەواری تێدابووە و تەنانەت ژووری تایبەتی هەبووە بۆ هەندێك زانای لێهاتووی وەك نالی.ئەم خوێندنگەیە تا روخاندنی میرنشینی بابان لەلایەن توركە عوسمانییەكانەوە هەروا لەگەشەو برەودابووە.

4/ خوێندنگەی مزگەوتی سەید حەسەن
ئەم خوێندنگەو مزگەوتەش ئەورەحمان پاشای بابان لە ساڵی (1789-1813) دروستی كردووە، ماوەیەكیش هەر بەناوی خۆیەوە بووە.یەكەم كەسیش هەر خۆی وانای تێدا وتووەتەوە. بۆ دابینكردنی خەرجی و پێداویستیەكانیشی جگەلە وەقفی چەند گوندێك 40 دوكانی لەناو جەرگەی بازاری سلێمانیشدا لەسەر تاپۆكردووە. چوار خانوشی لە پەنای مزگەوتەكە بۆ مودەریس و مەلاو بانگبێژ بونیاد ناوە.خوێندنگەكەش شەش هۆدە بووە.وانە وتنەوەی خوێندنگەكە دواتر خراوەتە سەر ئەستۆی زانای بەناوبانگ مەلا عەبدوڵای رەش) كە یەكێك لە زانا قسە رۆیشتووەكانی ناو قەڵەمڕەوی بابان بووە.
مەلا خدری نالی یەكێك بووە لە خوێندكارانی ئەم قوتابخانەیە، دوای روخاندنی بینای ئەم مەدرەسەیە لە كون و كەلەبەری بیناكەدا چەند پارچە شعێرێكی نالی دۆزراونەتەوە كە هەر بەخەتی خۆی نوسراون. دوای شێخ عەبدوڵا بەدوای یەكدا هەر یەكە لە: شێخ موستەفای موفتی، حاجی سەید حەسەن، شێخ ئەحمەدی بەرزنجی، مەلا مستەفای كوردی، مەلا محەمەدی كوڕی وانەبێژی ئەو خوێندنگەیە بوون.

5/ خوێندنگای مزگەوتی موفی لە سلێمانی
ئەم خوێندنگەیە مەڵبەندێكی دیكەی رۆشنبیری سلێمانی رۆژگاری بابانەكان بووە، بەڵكو نیمچە زانكۆیەكی پڕ لە خوێندكار و زانا بووە. هەمیشە لە مەلا و فەقێ‌ و شاعیر و ئەدەب دۆست جمەی هاتووە. بنەماڵەی موفتی سلێمانی لەپشتی ئەم مەدرەسەیەوە بوون و لە مەلا محەمەد پیر حەسەن كە باپیرە گەورەی ئەم بنەماڵەیە بووە تا مەلا ئەحمەدی دووەم كە بە موفتی چاومار ناسراوە لەپشتی مەدرەسەكەوە بوون و دەیان قوتابی وەك مەلا ئەورەحمانی پێنجوێنی مەلا محەمەدی زەهاوی تێدا كۆبوونەتەوە.
دوای كۆچی دوای شێخ مارفی نۆدێ‌ مەلا ئەحمەدی چاومار كراوەتە سەرۆكی مودەریسەكانی بابان و لێپرسراوی كاروباریان بەمەش ئەم خوێندنگەیە بایەخی زۆری پێ دراوە.
لەساڵی 1871 مەلا ئەحمەدی چاومار كۆچی دوای دەكات و دوای ئەو هەر یەكە لە مەلا محەمەد ئەمینی كوڕی، مەلا عەبدولعەزیزی موفتی كە ئەندامی كۆڕی زانیاری دەوڵەتی عوسمانی بووە كاروباری ئەم خوێندنگەیە دەگرنە ئەستو. ساڵی 1947 مەلا مەحمودی بێخودی شاعیر ئەركی سەرپەرەشتیاری خوێندنگەكە لە ئەستۆ دەگرێت و بە كۆچی دوای ئەو لە ساڵی 1955 ئیدی كۆتایی بەسەردەمی ئەم خوێندنگە ئاینیەش دێت.
كتێبخانەی ئەم خوێندنگەیە دووەم كتێبخانەی سلێمانی بووە، رۆژ بەرۆژ گەشەی كردووە تا كتێبە دەستنوسەكانی گەیشتووەتە هەزاران كتێب.بەڵام بەداخەوە لەكاتی بۆمبارانی ئینگلیزەكان بۆ سەر سلێمانی بۆمبێك بەر كتێبخانەكە دەكەوێت و هەمووی دەسوتێت و هیچی لێ‌ رزگار نابێ‌.

6/ خوێندنگەی مەڵكەندی
ئەم مەدرەسەیە زۆر پێش دروستكردنی سلێمانی هەبووە، چونكە مەولانا ئیبراهیم وانەبێژی بووە، لە سەردەمی ئەحمەد پاشای باباندا، مەلا ئەورەحمانی نۆتشە و دوای ئەویش مەلا ئەحمەدی كوڕی مودەرسی بوون.
7/ خوێندنگەی حاجی ئەحان
ئەم حاجی ئەحمەدە یەكێك بووە لە دەوڵەمەندەكانی قەڵاچوالان، هەر لەگەڵ گواستنەوەی شارەكە ئەویش هاتووەتە سلێمانی و ئەم مزگەوتەی دروست كردووەو لەگەڵیشیدا خوێندنگای دروست كردووە.موڵك وماڵی زۆریشی لەسەر وەقف كردووە. لە مامۆستاكانی شێخ رەسوڵی پڵاوخۆر ناسراوە.
8/ خوێندنگەی حاجی شێخ ئەمینی خاڵ
ئەم خوێندنگەیە لەگەڵ مزگەوتەكەیدا هەر بابانەكان دروستیان كردووە، تەنانەت دوو كۆڵەكەی مزگەوتی قەڵاچوالانیان بۆ هێناوە. یەكەمین مامۆستا كە وانەی تێدا وتووەتەوە شێخ ئیسماعیل بووە، كە باپیری شێخ محەمەدی خاڵە. هەر لە وەچەی شێخ ئیسماعیل تا شێخ محەمەدی خاڵ دەرسیان لەم خوێندنگەیە وتووەتەوە. 

جگەلەم خوێندنگەكانی ناو شاری سلێمانی لەچەند ناوچەیەك وەك خورماڵ و پشدەر خوێندنگەی ئاینی لە هەمان سەردەمدا هەبوون

حوجرەكان
جگەلە لەو خوێندگایانەی سەرەوە دەیان حوجرە لە مزگەوتەكان و ماڵەكاندا هەبوون، مامۆستایان بە پارەیەكی كەم كە لە كەسوكاری قوتابی وەردەگرت ئەركی فێركردنی سەرەتایی و پێ خوێندنی دەگرتە ئەستۆ. حوجرە بریتی بوو لە تەنیا ژوورێك بەگوێرەی توانای مەلاكە دەگۆرا. هەبووە گەورەبووەو لەسەرەوە سەكۆی هەبووەو مەلا و خەلفە لێی دادەنیشتن و لە خوارەوەش قوتابی 
جۆری وانە وتنەوەی حوجرە جیاواز بووە لەهی ئەمرۆ، بەزۆری یەك بەیەك قوتابیەكان وانەیان پێ‌ دەوترا، لە پێشەوە پیتەكان و قورئان خوێندنیان فێر دەكرا. بیركاری كەمتر تێدا بوو، بەڵام حوجرەش هەبوو لە ئاستێكی بەرزدا بوو، وەك حوجرەی مەلا عەزیزی زڵزڵەیی كە ئەمین زەكی بەگی مێژوونوسی بەناوبانگ لەوێدا خوێندنی دەست پێكردووەو  و حوجرەی خواجە ئەفەندی
حوجرەی خواجە ئەفەندی لە ساڵی 1860 كراوەتەوە، شوێنەكەی هەر لە ماڵەكەی خۆیدا بووە لە خوار مزگەوەتی گەورە.
لەپۆلی یەكەمدا قورئانی پیرۆز و فەرموودەی پێغەمبەر و فێركردنی نوسین و خۆشنوسی وتراوەتەوە.
پۆلی دووەم تەرخانكراوە بۆ خوێندنەوەی كتێب وەك نوسینەكانی حافزی شیرازی و سەعدی و نوسینەوەی زمانی فارسی و عەرەبی وخوێندنەوەی توركی و كوردی.
لەپۆلی سێیەمشدا خوێندنەوەی فارسی و وەرگێرانی بۆ توركی و خوێندنەوەی مێژووی دەوڵەتی عوسمانی و راپەرێنی ئەوروپا و زمانی توركی و خوێندنەوەی فەرهەنگی ئەحمەدی بۆ بەهێزكردنی كوردی دەوترایەوە.
لە پۆلی چوارەمیشدا لەم حوجرەیە وانەكانی پێشوو بە فراوانی زیاتر دەخوێنرا لەگەڵ خوێندنی وانەی فەرەنسی هەفتەی دووجار. 
ئەم حوجرەیە تا ساڵی 1890 بەردەوام بوو، جگەلە كوڕ لە دوایشدا كچ هێنراوەتە حوجرەكەوە ، خواجەش ئەفەندی بۆ ئەوەی چاوی خەڵكیش لەسەر ئەم مەسەلەیە بكاتەوە لە پێشدا كچەكەی خۆی (حەپسەخان) هێناوەتە حوجرەكە.
لەم حوجرەیەدا چەندین گەورە پیاوی كورد وەك: سەعید پاشای خەندان، شێخ مەحمودی نەمر، مستەفا پاشای یاموڵكی، دەیانی تر خوێندویانە.

حوجرەی ژنان
لە شاری سلێمانی و لەسەردەمی ئەو شێوازە خوێندنەی حوجرە ، جگەلەو حوجرانەی لەلایەن پیاوانی خوێندەوار(مەلاكان) كرابوونەوە، چەند حوجرەیەك هەبوون كە لەلایەن ژنانی خوێندەوارەوە كرابوونەوە، وەك حوجرەی (مەلا فاتم) لە دەرگەزێن، بەرامبەر مزگەوتی حاجی مەلا رەسوڵ و حوجرەی تاجیەخان و حوجرەی مەلا ئامینە لەسەرشەقام و حوجرەی مەلا رەعنا لە نزیك مزگەوتی سەلام ، كە لەم حوجرانەدا كوڕو كچ پێكەوە دەرسیان خوێندووە.
سەرچاوە: بۆ ئەم بابەتە سود لە سلێمانی شارە گەشاوەكەم ، بەرگی یەكەم، نوسینی جەمال بابان وەرگیراوە