شێخ مەحمود لەشەری دەربەندی بازیاندا بە برینداری دەستگیرا، رەوانەی بەغدا كراو لەوێش رۆژى 25ى تەموزى 1919 شێخ مەحمود و شێخ محەمەد غەریبى ئامۆزاى دادگایەكى سەرپێى كران و سزاى لە سێدارەدانیان بۆ دەركردن، بەلآم لەترسى وروژاندنى هەستى كورد  حوكمەكەیان گۆرِى بۆ 10 ساڵ بەندكردن و رەوانەى دورگەیەكى وڵاتى هندستانیان كردن.  

بەڵام دوای ئەوەی كە خەریك بوو بارودۆخی كوردستان لەدەست دەربچێت و له‌ هه‌موو لایه‌كه‌وه‌ ئاژاوه‌و كێشه‌ سه‌ری هه‌ڵدابوو، ئینگلیزەكان بریاری گەڕاندنەوەی شێخ مەحمودیان دا.

شێخ مه‌حمود رۆژی 13ی ئەیلولی 1922 گەیشتە بەغداو تا 20 ئەیلول لەوێ مایەوەو لەو ماوەیەشدا چەند جارێك چاوی كەوت بە هەر یەك لە مەلیك فەیسەڵ و (كۆكس) حاكمی ئینگلیز لە بەغدا و بەدوورودرێژی تاوتوێێ چۆنێتی بەرێوەبردنی سلێمانی لەگەڵ كردن.

ئامانجی ئینگلیزەكان لە هێنانەوەی شێخ مەحمود بۆ ئەوە بوو بیكەن بەگژ توركەكاندا و لە رەواندوز دەریان بكات. شێخ مه‌حمود ئاگاداری ئه‌م خواسته‌ی ئینگلیز بوو.

شێخ مەحمود لەسەرەتادا بەناوی سەرۆكی مەجلیسی میللی رازی بوو، بۆ ئەوەی بگەڕێتەوە كوردستان. بەڵام دواتر بریاركە گۆڕاو شێخ مەحمود كرایەوە بە حوكمداری كوردستان.

شێخ مەحمود لە 20ی 9 لە بەغداوە بە یاوەری مێجەر نۆئیل بەرەو سلێمانی بەرێكەوت و بەرێگەی كفریدا و بەنێو عەشیرەكانی گەرمیاندا گەڕایەوەو ماوەیەكیش لەناویاندا دەمایەوە. تا رێكەوتی 30ی ئەیلولی 1922 گەیشتەوە سلێمانی و سەرجەم چین و توێژەكانی خەڵكی شار بە جوانترین شێوە پێشوازیان لێ كرد.

شێخ مەحمود دوای گەڕانەوەی ماوەیەك پشووی دا. تا رۆژی 8ی 10ی1922 بە رەسمی كاروباری گرتە دەست و لە رێكەوتی 10ی 10ی 1922 بەپێی فەرمانێكی حوكمداری پێكەوەنانی كابینەی حكومەتی كوردستانی راگەیاند.

ئەندامانی كابینەكەی پێكهاتبوون لە:

شێخ قادری حەفید/ سوپاسالار

شێخ محەمەد غەریب/ رەئیسی داخلیە

عەبدولكەریم عەلەكە/رەئیسی مالیە

میرلیوا مستەفا پاشا /رەئیسی مەعاریف

ئەحمەد فەتاح بەگ /رەئیسی گومرك

حەمەی ئەورەحمان ئاغا/ رەئیسی نافعە

سەید ئەحمەدی بەرزنجی/رەئیسی ئەمنیەتی عمومی

شێخ عەلی قەرەداغی/رەئیسی شەرع و عەدل

شێخ مەحمود پاش هاتنەوەی بۆ سلێمانی شوێنی خۆی قایم كرد و لە كۆتایی مانگی تشرینی یەكەمی 1922 نازناوی مەلیكی كوردستانی بۆ خۆی هەڵبژارد و ئەم نازناوەش لە ژمارە 13 بانگی كوردستاندا بە رەسمی بڵاو كرایەوە. دوای ئەم هەنگاوەش لەنێو سلێمانیدا سوپاكەی شێخ مەحمود كە بە(عەسكەری كوردستان) ناسرابوو، نمایشێكی سەربازی گەورەی رێكخست و دەستە دەستە چەكدارەكان بەبەردەم شێخ مەحمودا تێدەپەڕین.

شێخ مەحمود جارێكی تر بە قەتیسكردنی دەسەڵاتەكەی تەنیا لە سلێمانی رازی نەبوو، هەوڵی دا قەڵەم رەوی دەسەڵاتەكەی سەرجەم ناوچە كوردییەكانی ویلایەتی موسڵ بگرێتەوە. وەك هەنگاوێكی سەرەتایش لە قەزاكانی رانیەو هەڵەبجە و چەمچەماڵ ئاڵای حكومەتەكەی هەڵكردو فەرمانبەری خۆی رەوانەی ئەو شوێنانە كرد.

لەم سەروبەندەشدا چەند جارێك مێجەر نۆئیل لەنێوان سلێمانی و كەركوك و بەغدا هاتوچۆی كرد بەنیازی رێكخستنی پەیوەندییەكان شێخ مەحمود و ئینگلیز. بەڵام هیچی وای بۆ نەكراو لە ئاكامدا بە یەكجاری گەرایەوە بەغداو (چاپمەن)ی لە شوێنی خۆی دانا.

لەو كاتانەدا ئینگلیزەكان لەرووی سیاسیەوە لە عیراق بارودۆخیان باشتر بوو، توانیان پەیمانی 1922 بەسەر عیراقدا بسەپێنن. لەگەڵ توركەكانیش گەشتنە ئەوەی كە كێشەی ویلایەتی موسڵ لەلایەن كۆمەڵەی گەلانەوە یەكلای بكرێتەوە. بۆیە بەتەنگ داواكارییەكانی كوردەوە نەبوون و دانیان بە حكومەتەكەی شێخ مەحمودا نەدەنا.

ئەمە لە كاتێكدا بوو توركخواكان زیاتر نفوزیان كردبووە نێو حكومەتەكەی شێخ مەحمودەوەو چواردەوری شێخ بەو كەسانە گیرابوو كە لایەنگری توركەكان بوون و ئینگلیزەكانیش بەوەیان زانیبوو كە پەیوەندییەكانی شێخ مەحمود و توركەكان رۆژ بە رۆژ بەهێزتر دەبێت و كه‌وتبوونه‌ گومان لێی.

هەروەك بەهۆی كاریگەری لایەنگرانی توركەوە لە سلێمانی هەموو ئەو رۆشنبیر و منەوەر و ئەفسەرانە پەراوێز خران كە بیركردنەوەیەكی نیشتیمانی و كوردانەیان هەبوو و لەژێر كاریگەری ئاینداریندا نەبوون و زوڵم و زۆری رۆژگاری توركەكانیان بیر نەچووبووەوە.

شێخ مەحمود لەگەڵ دامەزراندنی حكومەتەكەیدا كەوتە فراوانكردنی بواری خوێندن و خوێندەواری و مستەفا پاشای یاموڵكی كردە رەئیسی مەعاریف و ئەویش ئەوەندەی پێی كرا لەم بوارەدا كاری كرد و خوێندنگاكانی سلێمانی فراوان كرد و چوار خوێندنگەی كردەوە كە بریتی بوون لە: ئەعدادیەی مەحمودی،رووشدیەی قادری.لەتیفیەی سەرەتای و رەئوفیەی سەرەتایی. ئەفسەرە كوردەكان لەم خوێندنگایانەدا وانەیان دەوتەوەو تەنانەت فێری مەشقی سەربازیان دەكردن و ئەعدادیەی مەحمودی یان وەك ئامادەیەكی سەربازی لێكردبوو كە خوێندكارانی نزیكەی 800 كەس دەبن. ئەم مەسەلەیەش خەڵكی سلێمانی زۆر دڵخۆش كردبوو.

كارەكانی شێخ مەحمود و هەوڵەكانی بۆ بەسەربەخۆی مانەوە جارێكی تر ئینگلیزەكانی بێ ئومێد كرد و دوای ماوەیەكی كەم بروایان پێی نەماوەو لە هەلێك دەگەران بۆ روخاندنی  دەسەڵاتەكەی و دەیانویست بەشێوەیەكی یەكلاكەرەوە كار بكەن بۆ لكاندنی كوردستان بە عیراقەوە.بۆ ئەمەش پێویست بوو حكومەتەكەی شێخ مەحمود نەمێنێ.

تەنانەت نوێنەری باڵای ئینگلیز داوای لە مەلیك فەیسەڵ كرد كە شێوازێكی ئیداری گونجاو بدۆزێتەوە كە لەسلێمانیدا جێ بەجێ بكرێـت و ئەوەی تێدا رەچاو بكرێت كە ئەم ناوچەیە بە یەكحاری بخرێتە نێو سنوری عیراقەوە.

بۆ چاوبەستی خەڵك و رۆشنبیرانی كورد، (كۆكس) نوێنەری باڵای ئینگلیز لە عیراق و مەلیك فەیسەڵ لە 22 كانوونی یەكەمی 1922 بڵاوكراوەیەكی هاوبەشیان بڵاوكردەوەو تیدا دانیان بە مافی كوردا نا كه‌لەنێو چوارچێوەی سنوری عیراقدا حكومەتێك بۆ خۆیان پێكەوە بنێن. هیواشیان خواست كورد لە نێو خۆیدا بەزووترین كات سەبارەت بە شێوەی حكومەتەكەو سنورەكەی رێك بكەون و نوێنەری دەسەڵاتداری خۆیان رەوانەی بەغدا بكەن بە مەبەستی گفتوگۆكردن لەبارەی پەیوەندی ئابوری و سیاسیان لەگەڵ جكومەتی بریتانیا و عیراق. خەڵكی سلێمانی دڵخۆش بوون بەو هەواڵەو خودی شێخ مەحمودیش دڵخۆشی خۆی بڵاوكردەوەو لە رۆژنامەی رۆژی كوردستاندا سوپاسێكی زۆری ئەو چاكەیەی بەریتانیای كردبوو بەرامبەر بە كورد.

بۆ ئەو مەبەستەش وەفدێك لە سلێمانییەوە رێكخراو بەرەو بەغدا رەوانە كرا بۆ بینینی (كۆكس) بەڵام ناوبراو ئامادەنەبوو وەفدەكە ببینێت و بە وەفدەكەش راگەیەندرا كە ئەو بەیاننامەیە تەنیا بۆ شێخ مەحمود دەرنەچووەو بۆ هەموو كورد دەرچووەو ئێوە تەنیا نوێنەری ئەون، با نوێنەری هەموو كورد كۆببنەوەو لەسەر دانانی وەفدێك رێكەون ئەوسا ئەو وەفدە بێـت و باسی ئەو بابەتە بكات.

ئەو هەڵوێستانەی ئینگلیز زیاتر بارودۆخەكەی ئاڵۆز كرد.

هەر لەم كاتەشدا بوو كە شێخ مەحمود نامەی  بۆ مه‌رجه‌عی شیعەكانی عیراق رەوانە كرد بە مەبەستی هاوئاهەنگی دژی ئینگلیز. هەروەها نامەیەكی بۆ كۆنسوڵی سۆڤییەت لە شاری تەورێزی ئێران نارد و وێرای پیاهەڵدانێكی زۆر بە دەسەڵاتی سۆڤیەتدا داوای یارمەتی و كۆمەك و پشتگیری لە سۆڤیەت كرد.

ئەم پێشهاتانە وای كرد كە (كۆكس) نوێنەری باڵای ئینگلیز لە عیراق بانگێشتی شێخ مەحمود بكات بۆ بەغدا بە مەبەستی قسەكردن سەبارەت بەو مەسەلانەی پەیوەندیان بە سلێمانییەوە هەیە.بەڵام شێخ مەحمود دەعوەتنامەكەی رەت كردەوە. لەبەرامبەردا ئینگلیزەكان رۆژانی 24و25ی شوباتی 1923 لەرێگەی فرۆكەوە بەیاننامەی هەڕەشە ئامێزیان بەسەر خەڵكی سلێمانیدا بڵاو كردەوە. رۆژی 1ی مارتی 1923 فرۆكەكانی ئینگلیز داوایان لە شێخ مەحمود كرد بە خۆی هێزەكانی لە سلێمانی بچنەدەرەوە. بەڵام كاتێك شێخ مەحمود ملی بەم داواكارییە نەدا، رۆژی 3ی مارتی 1923 فرۆكەكانی ئینگلیز كەوتنە بۆردومانی شارو ژمارەیەك خەڵكی بێ تاوان كوژران و برینداربوون  و شێخ مەحمود ناچاربوو بەرەبەیانی 4ی مارت بەخۆی و هێزەكانییەوە بكشێتەوە بۆ ناوچەی سورداش و ئەشكەوتی جاسەنەی كردە بنكەی سەركردایەتی خۆی.

هەر لەو كاتەدا كە فرۆكەكانی ئینگلیز سلێمانیان بۆردومان دەكرد دووبارە وەفدێكی سلێمانی بە سەرۆكایەتی شێخ قادری حەفید و ئەندامێتی مستەفا پاشای یاموڵكی و ئەحمەد فەتاح بەگ و كەریمی عەلەكە گەیشتنە كەركوك. رۆژی 21ی مارت گەیشتنە بەغدا و چاویان بە مەندوبی سامی كەوت. بەڵام نەیانتوانی هیچ دەق و پێشنیارێك دەربارەی ئایندەی سلێمانی دابڕێژن.هەر ئەوە نەبێت داوای دووبارە گەڕانەوەی راوێژكاری ئینگلیزیان كرد. رۆژی 23ی مارتیش چاویان بە مەلیك فەیسەڵ كەوت بەڵام هیچ شتێك گەڵاڵە نەكرا.

دوای جێهێشتنی لەلایەن شێخ مەحمودەوە سلێمانی لەلایەن شێخ محەمەد غەریب زاوای شێخ مەحمودەوە بەرێوە دەبرا.بەڵام ژمارەیەكی بەرچاوی خەڵك شارەكەیان بەجێ هێشتبوو.

ئینگلیزەكان كەوتنە جموجوڵ بۆ كۆنترۆڵكردنەوەی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی شێخ مەحمود. بۆ ئەوەش لە سەرەتاوە لە رێكەوتی 5ی نیسانی 1923 شاری (كۆیە) یان گرتەوە. دواتر لە 22ی نیساندا رەواندز بێ بەرگری دەستی بەسەردا گیرا.

ئینجا كەوتنە خۆ بۆ داگیركردنەوەی سلێمانی، دوای ئەوەی لەرێگەی بەیاننامەوە هەرەشەیان لە خەڵك كرد كە نابێت كەس هەوڵی بەرگری بدات. رێكەوتی 16ی مایسی 1923 هێزەكانیان گەیشتە سەرچنار و پیاوماقوڵانیان بانگ كرد بۆ ئەوێ بەڵام هێزەكانیان نەهاتە ناو شار بەڵكو بەرەو سورداش و مەرگە چوون و ئەو ناوەیان كێوماڵ كرد، بەڵام شێخ مەحمود لە 15ی مایسدا جاسەنەی جێ هیێشتبوو خۆی گەیاندبووە ماوەت و پاشان هەورامان.

*** بۆ ئه‌م بابه‌ته‌ سود له‌ ماسته‌رنامه‌ی ئاكۆ عبدول كه‌ریم شوانی به‌ناونیشانی(شاری سلێمانی 1918-1932) وه‌رگیراوه‌.