پارێزگای سلێمانی

بەدواداچوونى مامەڵەكەت

قەزای دەربەندیخان

دەربەندیخان، یەكێكە لە قەزا گرنگەكانی پارێزگای سلێمانی و دوو ناحیە لە خۆی دەگرێت : ناحیەی ناوەندی دەربەندیخان و ناحیەی باوەخۆشین.

دەربەندیخان لەنزیك سنوری عێراق و ئیران هەڵكەوتووە ، لەئاستی عیراقدا دەکەویتە رۆژهەڵاتی شاری بەغدادی پایتەخت بەدووری (270 کم) هەروەها باشوری رۆژهەڵاتیشی شاری سلێمانی بەدووری (67 کم) باکوری رۆژهەڵاتی شاری کەلار بەدووری (77کم).

لە باکورەوە زنجیرە چیای بەرانان کە لەدەربەندیخاندا بەناوی گوندەكاندا دەناسرێ لەوانە کەژی (قاشتی ، سەلیم پیرک ، ناوتاق ، فقێ جنە) ناو دەبرێت. لەرۆژهەڵاتەوە چیای (زمناکۆ) کە (1247 پێ) بەرزە و پاشان شاخەکانی خۆشک بەمۆ ، داڵەهۆ و رووباری سیروانە

لەرۆژئاوای چەمی دێوانەو گوندی کانی سارد و چیاکانی (گوڵان و زەردە) و لە باشوورەوە کەندەڵانێکی گەورە کە پردێکی لەسەر دروست کراوە و ناسراوە بە پردی (دێوانە) و نزیک تێکرژانی ئاوی چەمی دێوانە بە رووباری سیروان، پاشان گوندەکانی (بانیخێڵان ، بساکان ، پونگڵە) دەوریان داوە.

دەربەندیخان کەوتۆتە سەر نێوان ڕێگای شارەکانی (کەلار، کفری، خانەقین، جەلەولا) لە شارەکانی تری خواروو بە شارەکانی تری (سلێمانی، شارەزوور) بەستۆتەوە، ئەمەش هۆکارێکە بۆ ئەوەی بەردەوام قەرەباڵخی لەسەر بێت و ڕێگەی هاتوچۆی خەڵکی بێت.

هەر لە کۆنەوە ئەم هاتوچۆیە بەم ناوچەیەدا بوونی هەبووە، کە هەروەکو میجەرسۆن باسی دەكات لە دەوروبەری ساڵانی ۱۹٠۵ (ڕێگەی ئەم ناوچەیە بەکاردەهێنرا بۆ هاتوچۆ و هێنانی کەلوپەل لە خانەقینەوە بۆ شارەزوور، هەورامان پێنجوێن لەگەڵ بەغداد و سلێمانی)

وەك سۆن دەڵێت : لە کۆندا ئەم ناوچەیە ڕێگایەکی زۆر کورت بڕ بووە لە هەڵەبجەوە بۆ ڕووباری سیروان لە (چەمی دەربەند ) لەسەر کەنارەکەیان دەربەند پشوو دەدرێت ، ڕێگەکە بەردەڵانە بەلام سەخت نیە.

هەروەک دیارە لە راپۆرتەکەی مێجەرسۆندا هاتوە و ئەوە روون دەکاتەوە کە ئەم ناوچەیە زیاتر لە سەدەیەکە رێگای هاتوچۆ بووە و هەروەها لە دەوروبەری شارەکە زەوی بە پیتو لەبار هەیە بۆ پیشەی باخداری و سەوزەو میوە کە جوتیارانو خەڵکی ناوچەکە کردویانە بە پێشەی داهاتی ڕۆژانەیان.

سەبارەت بە ناوی دەربەندیخان دوو بۆ چوون هەیە :-بنەرەتی ووشەی (خان)یەکەمیان :- لەسەردەمی عوسمانیەکاندا پیاوێکی دەوڵەمەندو بەدەسەڵات بووە (محمد خان، احمد خان) باج و سەرانەی لە خەڵک سەندوەو لەو دەربەندەدا کە کاروانچیەکان گوزەریان پیادا کردووە، ئەم پیاوە (خان) ێکی هەبووە وەک (دیوەخان) یا (ئوتێل) بە گوزارشی ئەمرۆ بۆ حەوانەوەی کاروانچیەکان ئەم خانە چەند ژوورێکی گەورەو فراوانی تێدا بووە بە قسڵ دروست کراوە .

دووەم :- (خان) لەکوردەواریدا بەو شوێنە دەووترێت کە ووڵاخ و ئاژەڵی تێدا دەبەسرێتەوە و لە گەوڕ گەورەترە،لە گوێ چەمی سیرواندا ئەم (خان) ە هەبووەو بۆ کاروانیەکانی عێلی جاف کە ووڵاخەکانیان تێدا بەستوەتەوە و خۆشیان لە شوێنە باشەکانی دا پشوویان داوە .

سەبارەت بەناوی (دەربەند) ئەو تەنگەبەرەی دەکەوێتە نێوان دوو چیا پێی دەووترێت دەربەند، لەنێوان زنجیرە چیای بەرانان و زمناکۆدا رووباری سیروان گوزەری کردووە و گەرمیان و کوێستانیان کردوە، بە نێوان ئەو دوو چیایە ووتراوە دەربەند و لە نزیکیشەوە (خان) یک هەبووە، ئیتر ناو نراوە، ئەو دەربەندەی خانەکەی تێدایە و پاشان ناسراوە بە دەربەندیخان .

بنەچەی شاری دەربەندیخان لەو گوندەوە دەست پێ دەکات کە لە بناری چیای تونیلەکەدا بووە و ناوی گوندی (سەلیم پیرک) بووە ناوەکەی لە پیاوەوە هاتووە کە ئاوەدانی کردووووەتەوە،(صاڵحی پیرک و سان ئەحمەد و حمە ئەمین عبدالقادر (حمە امین سەلمە، کاکە امین) ریش سپی ئەم گوندە بوون و نزیکەی (20) ماڵێک بون، لەبەرەی خۆرئاوای ئەم گوندەوە بە دووری دوو کیلۆمەتر یان کەمتر هەشت نۆ ماڵێک هەبوون لە نزیک سەرچاوەی ئاوێک کە ئاسک بۆ ئاو خواردنەوە روویان تێ کردووە و ناوی (کانی ئاسکان) بووەو (فقێ محمودی وەڵەد بەگی) ئاوەدانی کردوەتەوە و پاشان ئەم ئاوە چووە بۆ گوندی کانی سارد.

پێش ئەوەی دەربەندیخان ببێتە ناحیە و قەزا. ناوچەیەکی بەرفراوانی ئەم دەڤەرە کە زیاتر لە (55) گوند دەگرێتەوە وە پێ ی ووتراوە (وارماوا) وارماوا لە گوندی کانی میلی زەرایەنەوە دەست پێ دەکات و گوندەکانی (شەمە، ویاەکە، پاشارێ، ئەحمەدبرندە، وازۆڵ، گوڵان، میرەدێ، چنارە، بیرکێ و لەبەشی ئەم دیوی تونیلەکەو خۆرئاواوە دێوانە،زەلەرەش، سۆفی وەنەکان، فقێ جنە، چەمەرگە و پاشان لەباشورەوە دەرەدۆین، گوڵان. پونگڵە، بانی خێڵان.. هتد) لە خۆ دەگرێت سەرەتا ئەم ناحیە (چەمەرگە) بووەو پاشان گوازرایەوە چنارە و پاشان هێنرایە دەربەندیخان ئەو بەرێوەبەری ناحیانە ناویان ماوە و لە گوندی چەمەرگە دەست بەکاتربوون بریتین لە (پاشا شێت. حسین بەگ. عارفە فەنی. شەوکەت بەگ)

پێش ساڵانی 1954 دەربەندیخان تەنها گوندێک بووە، بەناوی (سەلیم پیک) و عێلی جافەکان بەو دەربەندەی خانەکەی تێدا بووە کوێستان و گەرمیانیان کردووە و ئاوەدانیەکی ئەو تۆی تێدا نەبووە، تەنها چەند دوکانێک لە دەربەندەکەدا هەبووەو لە گوێ چەمی سیرواندا یەکەم دوکاندار بوون ئەوانیش (حاجی شێخ تۆفیق) پاش ئەو (عبدالقادر ملا سعید) ێابر کریم) دوکانیان داناوە .

ساڵی 1937 رێگەی سلێمانی دەربەندیخان لە عەربەتەوە دەستی پێ کردووە و لە باشورەوە لە جەلەو لا و کوڵەجۆوە بۆ دەربەندیخان، رێگەکە زۆر سەخت بووە بۆیە (TNT) یان بە کارهێناوە بۆ تەقاندنەوەی بەردەکانی سەر رێگە

ئەو رێگایانەی بوونەتە هۆیەک بۆ ئاوەدانی ئەم شارە، رێگەی (دەربەندیخان – سلێمانی) یە کە تونیلەکە دەکەوێتە سەر ئەم رێگەیە و ناوچەی شارەزوورو سلێمانی و گەرمیانی پێکەوە گرێ ئەدات لە باشورەوە پردی دێوانە کەشاری کەلار و دەربەندیخان پێکەوە دەبەستێتەوە، لە باشوری رۆژهەڵاتەوە پردی ژاڵە ناو کە گوندەکانی ئەو بەری سیروان تا سنوری ئیران بە دەربەندیخانەوە دەبەستێتەوە. لە باکوری رۆژهەڵاتەوە رێگەی سەربەربەستەکە کە ناوچەی زمناکۆو شەمێران نزیک دەکاتەوە، لە بەشی رۆژئاواوە دیسان پردێکی تر هەیە لەسەر چەمی دێوانە و رێگەی بەستنەوەی ناوچەی قەرەداغە بە دەربەندیخانەوە و رێگەی پشت گوێ خراوی تر هەیە لەسەر شاخی قاشتی، بەڵام ئەم رێگەیە زیتر هێڵی سەربازی بووە لەسەر دەمی جەنگی ئێراق – ئێراندا بەکار هاتووە.

کۆمەڵێک پرۆژە لە دەربەندیخاندا کۆبوەتەوە ناوازەن و شارەكەیان پێ دەناسرێتەوە: لەوانە

تونیلی دەربەندیخان، بەربەستی دەربەندیخان، دەریاچەی دەربەندیخان ، ویستگەی کارۆئاوی دەربەندیخان ،کارگەی ئاوی کانزایی بانی خێڵان

تونێلەكانی دەربەندیخان:

ساڵی 1954 بەسەرەتای دامەزراندن و ئاوەدان بوونەوەی شاری دەربەندیخان دادەنرێت هەر لەو ساڵەدا دەست کراوە بە دروست کردنی تونێلی یەکەم لەگەڵ دروستکردنی بەربەستەکەدا لە لایەن شەریکەیەکی ئەمریکیەوە بەناوی (d.k.c) ئەم تونێلەی خوارەوە تیرەکەی 9م و درێژیەکەی 400 م لەساڵی 1959 دەست کراوە بە کۆنکریت کردنی لە شوباتی 1959 تەواو بووە 0 لەم تونەیلەدا (227626 م) خۆڵ و بەرد دەرکراوە و (11155) م3 کۆنکرێت کراوە و (611) تەن شیشی تێدا سەرف کراوە 0

سەبارەت بە تونێلی سەرەوەی رێگای دەربەندیخان- سلێمانی لە کۆتایی پەنجاکاندا ئەویش دەست کراوە بە دروست کردنی لە لایەن کۆمپانیایەکی فەرەنسیەوە، ئەم تونێلە درێژیەکەی (720 م) لە شێوەی نیوە بازنەدایە و تیرەکەی (9) م مەترە 0

دەوترێت لە دروستكردتی ئەو تونێلانەدا چوار کریکار گیانیان لە دەست داوە شایانی باسە لە و کاتەدا (عبدالکریم قاسم) سەرەک کۆمارو(عبدالحلیم الراوی) وەزیری ئاودێری عێراق بووە 0

بەنداوی دەربەندیخان :

بەربەستی دەربەندیخان یەکێکە لە پرۆژە ئاودێرییە جوانەکانی کوردستان کە دیمەنێکی ئەفسوناوی و کەڤاڵێکی نەخشینی دەشتی شارەزورە، مرۆڤ لە نزیکی ئەم پرۆژەیەدا زیاتر هەست بە جوانی و رِازاوەیی کوردستان دەکات، ئەم بەربەستە رِازاوەیە دەکەوێتە باشوری رِۆژهەلاتی شاری سلێمانی و رِۆژهەڵاتی شاری دەربەندیخان و نزیکەی (5) کم لەم شارەوە دورە، لەنێوان دوو چیای سەرکەشدا، شاخی زمناکۆ لە بەشی باشوری رِۆژهەڵات و شاخی قاشتی لە باکوری رِۆژئاواوە کە هەردوو یاکە دەکەونە زنجیرە شاخی بەرانان.

ئەم بەربەستە لە سەرەتای پەنجاکانەوە نەخشەی بۆ دارِێژراوە، لە ساڵی 1954 دروستکرا بە دروست کردنی تونیلی ژێرەوە بۆ گۆاستنەوەی ئاوی سیروان، لە ساڵی 1956 بە رِەسمی دەستکراوە بە دروستکردنی و پلان و نەخشەکێشانی لەلایەن کۆمپانیای رِاوێژکاری (هارزا) ی ئەمریکی کە لەلایەن عیراقەوە بە رِاوێژکاری پرِۆژەکە ناسراوە، لە رِۆژی 23-11-1961 لە ئاهەنگێکی گەورەدا بەربەستی دەرەندیخان لەلایەن سەرۆکی ئەو كاتەی عیراق (عبدالکریم قاسم) كرایەوە

(رِەفیق چالاک) لە رِۆژنامەی (برِوا) ژمارە (60) کۆتایی مانگی 11/1961 راپۆرتێكی لەسەر ئەو ئاهەنگە بڵاوكردووتەوەو تیدا هاتووە:

لە رِۆژی 23-11-1961 ئاهەنگێکی گەورەکرا لە دەربەندیخان لە ژیر چاودێری سیادەتی سەرۆک وەزیران و سەرکردەی بەرزی سوپا عبدالکریم قاسم. بە فرِۆکەیەکی تایبەتی لە بەغداوە گەیشتە فرِۆکەخانەی شیرکەت و لەپاش کەمێک حەسانەوە بە ئۆتۆمبیل رِوی کردە جێگای ئاهەنگەکە لە سەر بەستی پرۆژەکەو لەلایەن قوتابیانی کە شافەو سەرباز و میوانە بەرِێزەکان و دانیشتوانی دەربەندیخان و دەورو پشتەکەیەوە پیشوازییەکی گەرمی کراو چەپڵەی بۆلێدرا هەتا چووە ژێر ئەو چادرەی بۆی تەرخان کرابوو.

ئینجا سەلامی جمهوری لێدرا لەلایەن تیپی مۆسیقای فیرقەی سێیەمەوە دوای ئەو سیادەتی مدیری گشتی رِەی وەسیادەتی متێرفی سلێمانی ووتاریان داو لەلایەن سیادەتی متێرفەوە دیاریەک پێشکەش بەسیادەتیان کرا.

دوای ئەمە لەلایەن سیادەتی قازی سلێمانییەوە ووتارێک و دوابەدوای ئەم سیادەتی زەعیم عبدالکریم قاسم ووتارێکی زۆر بەنرخی جوانی دەست پێ کرد

تونێلەكان:

تونێلی خوارەوە دەوکەوێتە سەر ئەو رِێگایەی بەربەست و ویستگە بەشاری دەربەندیخان دەگەیەنێت و لەگەڵ بەربەست دا پێکەوە وەک بەسێک لە بەربەستەکە دروست کراوە و درێژییەکەی 400 مەترەو ئێستا بەهۆی کێبڵی کارەباییەوە ووزەی کارەبای ویستگەکەی پێ دا پێپەرِ دەبێت و کەناڵێکی کورتی خزمەتگوزاریی هەردوو پرَۆژەکەیە.شایانی باسە تونێلی سەرەوەش دەکەوێتە باکوری شاری دەربەندیخان و لە چیای قاشتی دا هەڵکەنراوەو رِێگای سلێمانی و دەربەندیخان پێکەوە دەبەستێت و درێژییەکەی 720 مەترە.

بەربەستی دەربەندیخان پێکهاتووە لە جۆری (رِوکامی) و کرۆکی قورِە ، خۆڵ و چەو و لم وبەرد و کۆنکریتی تێدا بەکارهێنراوە و لە دوو بەشی سەرەکی پیکهاتووە :-

1- بەشی یەکەم (جزء رکامی) بەشی گەورەی بەربەستەو ئەکەوێتە لای رِۆژهەلاتەوەو درێژیەکەی 445 م.

2 – بەشی دووەم :- کە کۆنکریتی یە و (85 م) درێژە پێی دەوترێت (spill way) واتە کەناڵی زیاداو ئەم کەناڵە بۆ خۆ رِزگارکردنی لەو ئاوە زیادەی دێتە ناو بەربەستەکە لە کاتی لافاودا و سێ دەرگای شەلالاتی لەسەرە ە پێوانەی 15 م × 15 م و لەکاتی زیادبوونی ئاودا بەربەردەدێنەوە و بەربەستەکە لە زیان دەپارێزێت. بەربەستی دەربەندیخان لە کاتی پرِبوون لە ئاو تا ئاستی دەرگاکان 485 م بەرزترە لە ئاستی رِووی دەریا (3 ملیار مەتر سێ جا) ئاو دەگرێت.

سەرچاوەکانی ئاوی بەربەستەکە :-

بەنداوەکە لە سێ سەرچاوەی سەرەکییەوە ئاوی تێ دەرِژێت، ئەوانیش رِووباری سیروان و هەردوو چەمی تانجەرِۆو و زڵمن و هەروەها هەروەها ” ریشێن ” و ” سەراو ” یش دوو سەرچاوەی لاوەکین، پێویستە ئاماژە بۆ ئەوە بکرێت بەشێکی زۆری حەوزی ئاوتێزانی دەریاچەی دەربەندیخان دەکەوێتە ناو خاکی ئێران..

کۆمەڵێک گوندی رازاوە دەوروبەری ئەم بەرەست و دەریاەیان داوەو بە دیمەنی جوانی ئەم بەربەستە ئاشنا بوون و ژیانیان لە گەڵیدا ئاوێتەیە. گوندەکان بریتین لە : گوندەکانی ناوچەی شەمێران و زمناکۆ لەبەشی رۆژهەڵاتەوە، گوندەکانی ناوچەی شارەزوور لە باکوری رۆژهەڵات، گوندەکانی ژاڵەناو کوێرەک لە باشوورەوە، شاری دەربەندیخان و کۆنە گوندی سەلیم پیرک لە رۆژ ئاواوە

وێستگەی کارۆئاوی دەربەندیخان

وێستگەی کارۆئاوی لەسەر بەربەستی دەربەندیخان لە ساڵی 1979 دروستکراوە، بەدروستکردنی لەلایەن چەند کۆمپانیایەکەوە لەوانە، کۆمپانیای پۆلنسکی و زولنەر

دانیشتوان:

بەپێی داتاكانی 2017 رووبەری دەربەندیخان 568 كم دوجاو ژمارەی دانیشتوانی قەزای دەربەندیخان 52 هەزار و 945 كەسە، لەو ژمارەیە48 هەزار و 620كەسیان شارنشینن و2هەزار و 162 كەس گوندنشینن.

گوندەكانی دەربەندیخان

دەربەندیخان لە دوو ناحیە پێك دێت كە بریتین لە ناحیەی ناوەندی دەربەندیخان و 44 گوند لەخۆی دەگرێت:

ناحیەی باوەخۆشین:

باوەخۆشێن دەكەوێتە باكوری خۆرئاوای ناوەندی قەزای دەربەندیخان و نزیكەی 8 كم لە ناوەندی قەزاكەوە دوورەو لە باکوور ھاوسنوورە لەگەڵ گوندی بەردەكەڕ و لە باشوور لەگەڵ گوندی بانی میرانی خوارو و لە ڕۆژھەڵات لەگەڵ گوندی نەژوێنی و لە ڕۆژاوا لەگەڵ گوندی دێوانە.