قەزای دوكان دەكەوێتە نێوان هەردوو پارێزگای سلێمانی و هەولێر لە باشوری كوردستان، لە ڕووی ئیدارییەوە سەر بە پارێزگای سلێمانییە و دەكەوێتە خۆرئاوای ناوەندی پارێزگاكە بە دووریی 65 كیلۆمەتر، هەروەها كەوتووەتە نێوان چیاكانی ئاسۆس و كۆسرەت و شاخی گەورەی قەرەسرد، لە خۆرئاوای قەزاكەش چیای هەیبەت سوڵتان لەگەڵ سنوری قەزای كۆیە جیایان دەكاتەوە، چیاكانی سارا و دابان هەلاج و جاسەنە و پیرەمەگرون كەوتونەتە خۆرهەڵاتی قەزاكەوە، قەزای دوكان هەڵكەوتووە لەسەر بەنداوی دوكان و زێی بچوك ، خاوەنی هەردوو دەشتایی بە پیتی مەرگە و پیرەمەگروونە، بەوەش بێجگە لە سروشتە جوان و دڵڕفێنەكەی كە كردوویەتییە ناوچەیەكی گەشتیاریی، سنورێكی بەرفراوانی كشتوكاڵییش لەخۆدەگرێت.
كۆی گشتیی ڕووبەری زەویی سنوری قەزای دوكان (13.709) كیلۆمەتر دووجایە، لەسەر ئەو ڕووبەرەش زیاتر لە (14.975) خێزان دەژین، دوكان بە ناوەندی گەیەنەری نێوان ئیدارەی ڕاپەڕین و پارێزگای هەولێر و سەرجەم گوند و شارەكانی تر دادەنرێت، چونكە كەوتووەتە سەر ڕێگا و بە ناوچەیەكی گرنگ دادەنرێ لە هەرێمی كوردستان، بە تایبەت بۆ پارێزگای سلێمانی.
قەزای دوكان لە رووی مێژووییەوە:
لێكۆڵینەوە مێژووییەكان دەریدەخەن، كە سەرجەم ناوچەكانی كوردستان جێگای ژیان بوون، ئەگەر ژیانی كۆچەری بێ یاخود ژیانی بە كۆمەڵ، لە چوارچێوەی گوندێك وەك گوندی كشتوكاڵی و ئاژەڵداری، سنوری قەزای دوكانیش بەهۆكاری ئەوەی ناوچەیەكی چیایی پڕ ئەشكەوتە، بەگوێرەی توێژینەوەكان لە 8000 ساڵ پێش زایینەوە ژیانی مرۆڤی تێدابووە، بە تایبەت لە ئەشكەوتی قزقاپان و جاسەنە و چەندین ئەشكەوتی تر .
لەلایەكی تر مێژوو ئەوە دەسەلمێنێت، كە لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی مادەكاندا، سنوری قەزای دوكان لە گرنگترین ناوچەكانیان بووە و شوێنی ئیداریی و سەربازییان بووە، بە تایبەت لە دوای ساڵی 612 پێش زایین، كە بەرامبەر بە ئاشورییەكان جەنگاون و ئەو كاتە ئاشورییەكان سنوری دەسەڵات و قەڵەمڕەوییان لە نەینەوادا بووە، دواتر سنوری دەسەڵاتی فەرمانڕەوایی مادەكان گەیشتە نەینەوا و بەسەر ئاشورییەكاندا سەركەوتن، یەكێك لە هۆكارەكانی سەركەوتنی مادەكانیش بەسەر ئاشورییەكاندا، شوێنی مانەوەیان بووە لە ئەشكەوتی قزقاپان، كە بۆ هەمیشە چیاكان و ئەشكەوتەكان هۆكاری سەركەوتنی مادەكان و نەوەكانیان بوون.
سەرەتا دوكان چەند ماڵێك بووە بە پاڵ چیای ساراوە بە دیوی بەنداوی ئێستای دوكان، لە نزیك دوو كانیی ئاوی سازگاردا نیشتەجێ بوون، كە ناوی دوكان لەو دوو كانییەوە سەرچاوەی گرتووە یان لە دوو لقان واتا هەردوو دۆڵی پاڵ چیای سارا و مەرگە، كە لە بەنداوی دوكان یەكیان گرتووە و بوە بە سەرچاوەی ناوی دوكان و ئێستاش بەو ناوە دەناسرێت، بەڵام بۆ چوونی یەكەم باوەڕپێكراوترە كە دوو كانیی ئاو بە قەدپاڵی چیای ساراوە هەبووە، دەوروبەری ئاوەدان بووە و بە كشتوكاڵ و ئاژەڵدارییەوە خەریك بوون.
قەزای دوكان لە رووی كارگێڕییەوە:
دوای ساڵی 1954 كە دەستكرا بە دروستكردنی بەنداوی دوكان، زۆربەی دانیشتوانی ئەو گوندانەی ژێر ئاوی بەنداوەكە دەكەوتن، بە بڕیارێكی ئەو كاتی حكومەتی ناوەندیی عێراق، گوازرانەوە بۆ دوكانی ئێستا و پیرەمەگرون و حاجیئاوا و چوارقوڕنە، چونكە ئەگەر لە لادێكانیاندا نیشتەجێ بوونایە، ئەوا بە هۆی بەرزبونەوەی ئاوی بەنداوەكەوە ژیانیان لە مەترسیدا دەبوو، بۆیە دوكان بوو بە ناوچەیەكی ستراتیژیی و گەشتیاریی و نزیك لە دەشتە بە پیتەكان و باخ و باخاتی چیاكان.
بەهۆی گواستنەوەی ژمارەیەكی زۆر لە هاووڵاتیانی گوندەكان، لە دوای ساڵی 1960 ژمارەی دانیشتوانی دوكان زۆر زیادیكرد، حكومەتیش زیاتر گرنگیی پێدا بە گواستنەوەی وێستگەی كارەبا بۆ سەر بەنداوەكە، بەوەش زیاتر لە 30 ماڵ كە لە بوارە جیاجیاكاندا فەرمانبەری حكومەت بوون، لە دوكان نیشتەجێ كران، بۆ سەرپەرشتیكردنی وێستگەكە و بەرهەمهێنانی كارەبا، ئەوەش دوای تەواوبوونی بەنداوەكە هات كە ساڵی 1959 بوو، لە دەوروبەری ئەوانیش چەندین ماڵ زیادیكرد،
بۆیە ساڵی 1971 حكومەتی عێراق بە فەرمانێك دوكانی كرد بە قەزا و وەك ناوچەیەكی ستراتیژیی و گرنگ ناساندی، دوای راپەڕینیش حكومەتی هەرێمی كوردستان بە ناوچەیەكی گەشتیاریی و شوێنەواریی ناساندی و تا ئێستا ئەو ناوچەیە گرنگیی خۆی لە دەست نەداوە و ژمارەی دانیشتوانەكەی لە زیادبوونی بەردەوامدایە.
لە ئێستادا سنوری قەزای دوكان پێكهاتووە لە ناوەندی قەزاكە و پێنج ناحیە لەخۆ دەگرێت، كە پێكدێن لە ناحیەكانی (سورداش، خەلەكان، بنگرد، خدران و پیرەمەگروون )، سەرجەم ڕوبەری قەزا و ناحیەكانیشی نزیكەی (13.709) كیلۆمەتر دووجایە، ژمارەی دانیشتوانی ئەو سنورەش بە ناوەندی قەزاكە و سەرجەم ناحیەكان بریتییە لە (74.856) هاووڵاتی و بە نزیكەی (14.975) خێزان لەو سنورەدا دەژین.
قەزای دوكان لە ئێستادا سەر بە پارێزگای سلێمانییە و لە سەرەتای بە قەزابوونیشی هەر سەر بە پارێزگای سلێمانی بووە و یەكەم قائیمقامیش كە لە دوكان دەستبەكار بووە ( جەمال ڕەمزی مەعروف) بووە لە نێوان ساڵانی 1971 تا 1974، دواتر چەندین قائیمقام و بەڕێوەبەر و فەرمانبەری تر خزمەتیان كردووە، لە ئێستادا لە سنوری قەزای دوكان (119) فەرمانگەی جۆراوجۆر خزمەت بە هاووڵاتیانی سنورەكە دەكەن، كە دابەش بوون لە ناوەندی قەزاكە و هەر پێنج ناحیەكەدا و سەر بە پارێزگای سلێمانی و حكومەتی هەرێمی كوردستانن .
دوكان لە بواری كۆمەڵایەتیدا:
لە سەرەتای بوونی ئاوەدانی لەو سنورەدا و دواتریش لە ناوەندی قەزای دوكان، هەندێك تیرە و هۆز بەیەكەوە ژیاون و خزمایەتیی ژن و ژنخوازیی زیاتر لەیەكرت نزیكی كردوونەتەوە، لە خۆشی و ناخۆشیدا لەگەڵ یەكتریدا بەشدار بوون و گیانی هاوكاریی و تەباییان بەهێزبووە بۆ یەكتر، كەمترین كێشەی كۆمەڵایەتی بەراورد بە ناوچەكانی تر لەو سنورەدا تۆماركراوە، ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ لێبوردەیی و یەكترقبوڵكردنی دانیشتوانەكەی، ئەگەر هەر كێشەیەكی بچوكی كۆمەڵایەتیش ڕویدابێ، بە زووترین كات چارەسەركراوە، دانیشتوانی ناوەندی قەزای دوكان و سنورەكە، هاووڵاتی بەڕێز و دڵسۆز و میواندۆستن.
كاری هەرەوەزی لە كۆن و ئێستادا، پەیوەندیی كۆمەڵایەتیی بەهێزتر كردووە، بە تایبەت لە كاری كشتوكاڵ و ئاژەڵداریدا، ڕەنگدانەوەی بەهێزی لایەنی كۆمەڵایەتی تا ئێستا بە سیمای دانیشتوانی ئەو سنورەوە ماوە.
لە لایەكی ترەوە بە هۆكاری ئەوەی قەزای دوكان لەسەر ڕێگای چەندین شار و گونددایە، بە ناوەندێكی گرنگی گەشتیاریی و پێكەوەژیانی كۆمەڵایەتی دادەنرێ، كە بەهۆی بوونی هاوینەهەوار و شوێنەوارەكانییەوە، خەڵك لە ناوچەكانی دیكەی كوردستان و ناوەڕاست و خوارووی عێراقەوە ڕووی تێدەكەن، بەوەش پەیوەندیی كۆمەڵایەتی و بازاڕی قەزاكەی پێ بەهێز بووە.
گرنگیی قەزای دوكان:
سنوری قەزای دوكان گرنگیی زۆری هەیە بۆ كوردستان و عێراق، بە تایبەت لە چەند بوارێكدا:
یەكەم: بواری گەشتیاری
بەهۆی بوونی زێی بچوك و بەنداوی دوكان، كە ساڵانە ژمارەیەكی زۆر گەشتیار لە ناوچە جیاجیا كانی كوردستان و عێراق و دەرەوە ڕووی تێ دەكەن، ئەوەش دروستكردنی زۆر شوێنی گەشتیاریی لە خۆ دەگرێ، كە هەلیكاری بۆ سەدان كەس لە دانیشتوانی قەزاكە دابین كردووە، هەروەها بووەتە هۆی بژێوی بۆ خاوەن شوێنە گەشتیارییەكان و كارمەندانی ئەو شوێنانە، كە خۆی دەبینێتەوە لە (قەشقۆڵی، بەنداوی دوكان، چەمی ڕەزان ، زێوێ و دەربەندی بنگرد).