قەرەداغ یەكێكە لە قەزاكانی سەر بە پارێزگای سلێمانی و بەهۆی هەڵكەوتەی جوگرافییەوە، گرنگییەكی زۆری بۆ پارێزگاكە هەیە، بە تایبەت كە لە چەندین رووەوە سوودی زۆر بە سلێمانی و هەرێمی كوردستان دەگەیەنێت.

لەڕووی جوگرافیاوە
قەزای قەرەداغ دەكەوێتە باشوری خۆرئاوای پارێزگای سلێمانی و نزیكەی (45) كیلۆمەتر  لە سەنتەری پارێزگاكەوە دوورە، دەكەوێتە نێوان دوو زنجیرە چیا، یەكەمیان شاخی گڵەزەردە كە لە ناوچەی بازیان و تاسڵوجەوە دەست پێدەكات و لە نزیك شاخی بەمۆ كۆتایی پێدێت، زنجیرە چیای دووەمیش شاخی قۆپییەكانی قەرەداغە و كەوتووەتە ڕۆژئاوای ناوچەی قەرەداغ، لە دوای بازیان دەست پێدەكات هەتا دەگاتە شاخی گوڵان لە ناوچەی دەربەندیخان، بۆیە ئەو زەوییانەی كەوتوونەتە نێوان ئەو دوو زنجیرە شاخە، قەزای قەرەداغیان پێكهێناوە.

مێژووی قەرەداغ
قەزای قەرەداغ، مێژوویەكی زۆر كۆنی هەیە ‌و دەگەڕێتەوە بۆ ساڵەكانی (1663)ی زایینی، كە ماوەی فەرمانڕەواییی بابانییەكان دەكات و لەو كاتەدا موفتی و قازیی شەرعییان بۆ داناوە و هەر بە قەزا ماوەتەوە، تا ساڵی (1925) كە ویلایەتی موسڵ و كوردستانی باشوور خرایە سەر عێراق، قەرەداغ لە ڕووی ئیدارییەوە خرایە سەر پارێزگای سلێمانی، قەزای قەرەداغ بە فەرمانی سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیران ژمارە (423 نهێنی) لە (6/3/2007) كراوە بە قەزا و یەكەمجار ( عزیز مینە صۆفی) قائیمقامی قەزاكە بووە بەوەكالەت .

ناوی قەرەداغ لە چییەوە هاتووە
قەرەداغ لە دوو وشەی لێكدراو پێكدێت ( قەرە: واتە ڕەش) ‌و ( داغ: واتە شاخ)، كە وشەیەكی توركییە و بە مانای شاخی ڕەش دێت، بەڵام لە كۆندا ناوی (زەردی ئاوا) بووە، واتە زەردی بەگ ئاوەدانی كردۆتەوە، كە پیاوێكی مێژووی چەرخی میلادە ‌و پیاوێكی لێهاتوو دادپەروەر بووە و تەمەنی (147) ساڵ بووە و (36) كوڕی هەبووە.
دواتر بەهۆی داگیركاریی دەوڵەتی عوسمانی، قەزای قەرەداغ دەكەوێتە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی و ناوەكەی لە زەردی ئاواوە دەگۆڕێت بۆ قەرەداغ و تا ئێستاش هەر بەو ناوەوە ماوەتەوە.

لە ڕووی كارگێڕییەوە
قەزای قەرەداغ پێكدێت لە ناوەندی قەزا و یەك ناحیەی لەسەرە ئەویش ناحیەی (سێوسێنان)ە، هەروەها (22) فەرمانگەی حكومیی تێدایە و ژمارەی گوندەكانی (84) گوندن، كە (63) گوندیان سەر بە ناوەندی قەزاكەن و (21) گوندیشیان سەر بە ئیدارەی ناحیەی سێوسێنانن، قەزای قەرەداغ سەر بەپارێزگای سلێمانییە.
ژمارەی دانیشتوانی قەزای قەرەداغ (10937) كەسە، قەزای قەرەداغ لە كۆندا ڕێگای بازرگانیی نێوان بەغداد و ئێران بووە، لە ڕێگاكانی گڵەزەردە و سەرگرمەوە كە كاروانەكان بەوێدا تێدەپەڕین و خێڵەكان گەرمیان و كوێستانیان تێدا دەكرد و ئاڵوگۆڕی كاڵا و شتومەكەكانیان دەكرد، بۆیە ژمارەیەكی زۆر خەڵكی تێدا نیشتەجێ بوو، بەڵام بەهۆی زۆر هۆكارەوە وەك نەخۆشیی و كۆچ بۆ شارەكان و زۆر هۆكاری تر، ژمارەی دانیشتوان كەمی كردووە، قەرەداغ شارۆچكەیەكی بچوك و جیهانێكی گەورە بووە لە پێكەوەژیانی ئایینە جیاجیاكان، دانیشتوانەكەی بریتی بوون لە (مسوڵمان و جولەكە و كەمێك كریستیان).
قەزای قەرەداغ لە ڕووی شۆڕش و قوربانیدانەوە پشكی شێری بەركەوتووە، هەربۆیە لەلایەن حكومەتی بەعسەوە كراوەتە ئامانج و دیارترینیان كیمیابارانكردنی ناحیەی سێوسێنانە بە چەكی كیمیایی، كە بووە هۆی شەهیدكردنی نزیكەی (70) كەس لە دانیشتوانی ناحیەكە، هەروەها خاوەنی نزیكەی (60) ئەنفالكراوە لە تاوانی بەدناوی ئەنفالدا.

لە ڕووی كۆمەڵایەتییەوە:
قەرەداغ هەر لە كۆنەوە لە ڕووی كۆمەڵایەتییەوە پەیوەندییەكی پتەوی هەبووە، جیاوازی نەكراوە لە نێوان هۆز و عەشرەت و نەتەوەكاندا، لە كۆندا موسڵمان و مەسیحی و جولەكە لە قەرەداغدا پێكەوە ژیاون  بە هاوبەشی و بەبێ دروستبوونی كیشە و ململانێ، لە ئێستاشدا (شێخ و جاف و گۆران) دانیشتوانی سنوری قەزاكە و دەوروبەری پێكدەهێنن، كە پەیوەندییەكی پتەو باشی كۆمەڵایەتی لە نێوانیاندا هەیە و بۆ هەموو خۆشیی و ناخۆشییەك بەیەكەوە بەشداریی یەكتری دەكەن، بە بێ جیاوازیی ڕەنگ و تیرە و عەشیرەت، ئەوەش خۆشەویستیی  كۆمەڵایەتیی بە ژن و ژنخوازیی زیاتر لێكیان نزیك دەكاتەوە.
 
لە ڕووی ڕۆشنبیرییەوە:
قەرەداغ لە رووی ڕۆشنبیرییەوە مێژوویەكی پرشنگداری هەیە و چەندین زانا و ڕۆشنبیر و ئەدیب و شاعیر و مێژوونوس و مامۆستای ئایینی گەورەی تێدا هەڵكەوتوون، هەندێكیان لە ژیاندا نەماون  و هەندێكیشیان لە ئێستادا هەریەكە و بە پێی پسپۆڕیی خۆی لە بوارە جیاجیاكاندا خزمەت دەكەن.
لەلایەكی ترەوە زۆر هونەرمەندی ناوداریان تێدا دروستبووە، لە بوارەكانی شانۆ و میوزیك و گۆرانی و پەیكەرتاشی و شێوەكاریی، كە لەپاڵ هونەرمەندانی تردا ڕۆڵی زۆر كاریگەریان هەبووە بۆ ڕۆشنبیركردنی كۆمەڵگە.
كردنەوەی  یەكەم قوتابخانە لە قەرەداغدا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵەكانی (1918-1920)، دوای ڕاپەڕینی ساڵی (1991)یش چەندین خوێندنگە لە قەراغدا كراونەتەوە، هەر بۆیە كاروانی ڕۆشنبیریی و زانست لە قەراغدا بەردەوام بووە.
لە ئێستادا لە قەزای قەرەداغ (30) قوتابخانەی بنەڕەتی و (4) قوتابخانەی ئامادەیی و (2) باخچەی ساوایان بونی هەیە و ژمارەی خوێندكاران نزیكەی (2000) خوێندكارن، یەكەم زانكۆش ( زانكۆی گەشەپێدانی مرۆیی) بوو كە لە قەرەداغ ساڵی (2008) دروست كرا لەلایەن (دكتۆر عەلی قەرەداغی)، كە چەند بەشێكی وەك ( زمان، یاسا، كۆمپیتەر، كارگێڕیی و ئابووری)ی لەخۆ گرتبوو.

                                                                                                                               لە ڕووی سامانی سروشتیی و كشتوكاڵەوە:‌
قەزای قەرەداغ خاوەنی بڕێكی زۆر نەوتی خاوە، كە ژمارەیەكی زۆر لە كۆمپانیا جیاجیاكان كاریان تێدا كردووە، بەمەبەستی كاری پشكنین و هەڵكەندنی بیری نەوت و چەند بیرێكیش هەڵكەندراون، بەڵام تا ئێستادا كاری دەرهێنانیان تێدا نەكراوە، لە ئێستادا كۆمپانیای گەنەڵ ئێنرجی كاری تێدا دەكات، هەروەها قەرەداغ بەسامانی ئاوی ژێرزەوی و سەرزەوی دەوڵەمەندە.
كشتوكاڵ یەكێكی ترە لەو داهاتانەی خەڵكی سنوری قەرەداغ پشتی پێدەبەستن، كە ساڵانە سەدان تۆن لە بەروبوومی دانەوێڵەی وەك گەنم و جۆ و نۆك و نیسك و برنج و  میوە و سەوزەی وەك تەماتە و باینجان و بامییە و كولەكە و شتی تر دەخەنە بازاڕەوە، لەلایەكی ترەوە باخداریی كارێكی ترە لە پیشەی زۆرێك لە خەڵكی سنورەكە، بەشێوەیەكی جوان بەرهەمەكانی وەك هەڵوژە و ترێ و هەنجیر و هەنار و چوالە و زۆر بەرهەمی تر دەخەنە بازاڕەوە.
بەهۆی هەبوونی لەوەڕگا و ئەشكەوت و سەرچاوە ئاوییەكان، سنوری قەزاكە هەڵكەوتەیەكی گونجاوە بۆ بەخێوكردنی ئاژەڵ بەتایبەت مەڕ و مانگا و بزن.

لە ڕووی شوێنەوارییەوە:
قەزای قەرەداغ لە ڕووی شوێنەوارەوە ناوچەیەكی دەوڵەمەندە و نزیكەی (22) شوێنەواری تێدایە، دیارترینیان ( قەڵای باوەكرۆ، پەیكەری نەرامسین، خاڵی پەیكۆڵی، قەڵای مەسوران، قەڵای نەوتی، كونە گاورەكان، شورای نەرمی دۆڵ، قەڵای رەزیان)، كە هەندێكیان وەك بابەتی مێژوویی لە قۆناغەكانی خوێندندا دەخوێنرێن و ساڵانە ژمارەیەكی زۆر گەشتیار و لایەنی تایبەتمەند بە ناوچە شوێنەوارییەكان سەردانیان دەكەن.

لە ڕووی گەشتیارییەوە:
ئەگەر سەیری هەموو ناوچەكانی كوردستان بكەین، بێگومان زۆر شوێنی گەشتیاری هەن، كە جێگای تێڕامان و سەرسوڕمانن لەڕووی سروشت و جوانییەوە، ئاو و هەوای كوردستان زۆر جیاوازترە لە ناوچەكانی تری ناوەڕاست و باشوری عێراق، چونكە دەكەوێتە هەرێمی ئاو و هەوای دەریای ناوەڕاستەوە، كە زۆرترین بەفر و بارانی لێدەبارێ، هەندێك جاریش بایەكی فێنك دەیگرێتەوە، بەتایبەت لە وەرزەكانی بەهار و هاویندا، بەراورد بەناوچەكانی تر.
سنوری قەزای قەرەداغ یەكێكە لەو شوێنە پڕ گەشتوگوزاریانەی هەرێمی كوردستان لە سنوری سلێمانیدا، بۆیە هەر لە سەرەتای وەرزی بەهاردا، هاووڵاتیان پۆل پۆل بۆ گەشت و سەیران ڕوو لە ناوچە گەشتیارییەكانی سنوری قەزاكە دەكەن، ئەوەش بەهۆی جوانیی سروشت و گونجاویی شوێنە ‌گەشتیارییەكان و نزیكیی لە ناوەندی پارێزگای سلێمانییەوە.
لەلایەكی ترەوە بەهۆی شوێنە گەشتیارییەكان و  جوانیی دیمەنی چیاكان و ئاژەڵە كێوییەكان، ساڵانە گەشتیارێكی زۆری ناوەڕاست و باشوری عێراق سەردانی ئەو سنورە دەكەن، ئەوەش هەلیكار بۆ زۆرێك لە گەنجان لە ناوەندەكانی گەشتیاریی دەڕەخسێنێت و دەبێتە بوژانەوەش بۆ بازاڕی قەزاكە.

ئەم بابەتە لەلایەن بەشی راگەیاندنی پارێزگای سلێمانییەوە ئامادە كراوە ‌و مافی بڵاوكردنەوەی پارێزراوە

بۆ زانیاریی زیاتر لەبارەی كارو چالاكییەكانی پارێزگای سلێمانی، دەتوانن لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكان فۆڵۆمان بكەن ‌و نوێترین هەواڵ ‌و زانیاریتان بەدەست بگات، بەم ئەدرەسانەی خوارەوە:

https://twitter.com/SlemaniGov

https://www.linkedin.com/company/30141235/admin/

https://www.facebook.com/slemanigov/

https://www.instagram.com/slemani_governorate/

https://www.youtube.com/channel/UCYh48iQHYPrIJdftytgLeqg?view_as=subscribe