یانزەهەم: بەرگدووریی

لە هەمان كاتی پیشە و كارگەكانی سلێمانی، پیشەی بەرگدووریی یەكێكی تر بووە  لە پیشەكانی هەندێك لە پیاوان و ژنانی سلێمانی، مێژووی دۆزینەوەی ئەو پیشەیەش بەشێوەیەكی سەرەتایی دەگەڕێتەوە بۆ چوار ملیۆن ساڵ پێش ئێستا، چونكە قۆناغ دوای قۆناغ مرۆڤ زیاتر پێویستی بە جلوبەرگ بووە بۆ خۆپاراستن و خۆداپۆشین، لە كوردستانیش بەهۆی هێنانی هەندێك لە قوماش لە وڵاتانی دراوسێوە لەلایەن بازرگانەكانەوە بۆ سلێمانی، كۆمەڵێك جلوبەرگ دروستكراون، بەڵام ئەو بازرگانیكردنە كەم بووە، بۆیە زیاتر پشتیان بە بەرهەمی ناوخۆیی لە خوری و  كەتان ‌و موو بەستووە، ئەویش خۆی بینیوەتەوە لە دروستكردنی جلی كوردیی پیاوان و ژنان وەك شاڵ و جۆخە و پشتێن و مشكی و جامانە و كڵاو بۆ پیاوان، كراسی كوردی و كڵاو و سەڵتە و كەوا بۆ ژنان دروستكراون.

هونەر و پیشەی بەرگدووریی كەسانی شارەزا و بە سەلیقە پێی هەستاون و ئەوان كاریان دوورین و پینەكردن و چاككردنەوەی جلوبەرگ بووە بۆ كڕیارەكانیان كە سەرەتا لە ناو ماڵەكانەوە دەستیان پێكردووە تا وای لێهاتووە لە سەرجەم كوچە و كۆڵانەكان و ناوبازاڕەكان دوكانی بەرگدووریی كراونەتەوە.

پیشەی بەرگدوورین بە پیشەیەكی گرنگ دادەنرێ و هەندێكجار پشتاو پشت لەناو خێزانەكاندا گواستراوەتەوە، هەر ئەوەش وایكردووە كۆمەڵێك لە ئەندامانی خێزانەكان بە بەرگدوور یان خەیات ناو دەربكەن، ئەوان بە دەستڕەنگینیی خۆیان و بیرۆكەی هونەری، بە كارەكەیان گۆڕانكارییان لە شێوازەكانی جلوبەرگ دووریندا كردووە.

دواتر ئەو پیشەیە گرنگیی زیاتری  پێدراوە و تا گەیشتووەتە ئەوەی كارگەیەك بەناوی كارگەی جلوبەرگی سلێمانی (ئەلبیسەكە) دابمەزرێ، بۆ زیاتر بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی بەرهەمەكانی بۆ ناوەوە و دەرەوەی وڵات، بەتایبەت بۆ وڵاتانی دراوسێ، بەكردنەوەی ئەو كارگەیەش هەلی كاری زیاتر لە سلێمانی ڕەخساوە.

دوانزدەهەم: تەنەكەچییەتی

مێژووی دۆزینەوە و كار بە پلێت و تەنەكە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی سیانزدەهەمی زایین، چونكە مادەی خاوی تەنەكە هەمان مادەی ئاسن و مسە، بەڵام بەشێوەی تەنكتر دەخرێتە بازاڕەوە بۆ ئەوەی بۆ كاركردن ئاسانتربێ و لە بازاڕیش نرخی هەرزانتربێ، سەبارەت بە بەكارهێنانی تەنەكە لە هەرێمی كوردستان ‌و بەتایبەت لە شاری سلێمانی، لەگەڵ ئاوەدانكردنەوە و بنیاتنانی شارەكەدا، پیشەی تەنەكەچییەتیش سەریهەڵداوە و بووە بە پیشەی هەندێك لە پیاوانی بابانییەكان و دواتریش گواستراوەتەوە بۆ نەوەكانیان.

تەنەكەچییەكان لە سەرەتادا مادەی خاویان دەست كەوتووە یاخود هاوردەیان كردوە، دواتر لە ڕێگای گەرمكردن و پاككردنەوەی لە مادە زیانبەخشەكان و زبرەكان مادەكە دەست كەوتووە، دواتریش لە قاڵب گیراوە و تەبەقەی تەنەكەی لێ دروستكراوە، بە بیرە هونەریی و پیشەییەكانی وەستاكان، چەندین پێداویستییان لێ بەرهەمهێناوە وەكو (كەندووی ئارد، تەنكیی ئاو، سەتڵ، مەسینە، كۆلی ئاوخواردنەوەی ئاژەڵ، تەشت، سۆپای دار، هەواكێش، مقەڵی، مقاش، ئاگردان ‌و چەندین شتی دیكە).

پیشەی تەنەكەچییەتی پشتاو پشت هاتووە و گرنگیی خۆی لە دەست نەداوە، بەڵام بەهۆی هێنانی بەرهەمی دەرەكی، فرۆشی كەم بووە، ئەوەش وای لە وەستا  ‌و شارەزایانی ئەو بوارە كردووە گۆڕانكاریی لە جۆری بەرهەم و كوالێتییەكەیدا بكەن.

سیانزدەهەم: خشت  و خشتی سور

دوای ئەوەی مرۆڤ لە ژیانی ناو ئەشكەوت رزگاری بوو، بەشێوەی گوندی بچوك بچوك فێری دروستكردنی كوخی لە دار و قامیش و زەل بوو، دواتر فێربوو لە قوڕ و بەرد خانوو دروست بكات، هەنگاو بەهەنگاو مرۆڤ  فێربوو لە پاڵ بەكارهێنانی قوڕ و بەرد، هەر لە قوڕ خشت دروست بكات و بە خشت و قوڕ خانووی خۆش و گەورە بنیات بنێ، كە تا ئێستاش لە زۆربەی شار و گوندەكاندا بەردەوامیی هەیە، هەندێك جاریش گەلی كورد شانازیی پێوە دەكات و دەڵێ لە خانووە قوڕەكانەوە هاتووین، سەبارەت بە شاری سلێمانیش هەر لە سەرەتاوە سودی لە خشت بینیوە بۆ بنیاتنانی باڵەخانە ‌و خانووبەرە ‌و دامودەزگا گشتییەكان.

دروستكردنی خشت بەم شێوەیەیە: قاڵبێكی لە دار یان لە ئاسن دروستكراو بە تیرەی 40 بۆ 60 سانتیمەرتی ئامادە كراو، دواتر گڵ و ئاو تێكەڵ دەكرێن و دەشێلرێن هەتا دەبن بە قوڕ، دواتر هەندێك (كا)ی تێدەكرێ بۆ ئەوەی خشتەكە پتەوتربێ و زوو نەشكێت لەكاتی كاركردندا، قوڕە ئامادەكراوەكە لە قاڵَََبەكە دەكرێت و دوای كەمێك پەستان و ڕێكخستن قاڵبەكە بەرز دەكرێ و قوڕەكە بەشێوەی ڕێك دەبێت بەخشت، دوای چەند ڕۆژێكیش وشكدەكرێتەوە، دوایین هەنگاویش قوڕی تر دەگیرێتەوە و لەگەڵ ئەم خشتە دەكرێت بە دیوار و خانووی لێدروست دەكرێت.

پێشتر لە شاری سلێمانی و دەوروبەری ‌و ناوچەكانی دیكەی كوردستان، خشت بە دوو جۆر دروست دەكرا، خشتی كاڵ، واتە خشتەكە بەبێ‌ سوركردن و لە كوورەنان، هەروەها خشتی سور، كە جۆری دووەمیان زیاتر بەرگەی دەگرت، شارەزایان ‌و كارناسانی بواری بیناسازیی باس لەوە دەكەن، هەرچەندە لە ئێستادا بەهۆی تەكنۆلۆژیاوە خانوبەرەكان بە چەندین مەوادی جۆراوجۆر دروست دەكرێن، بەڵام لە ڕووی تەندروستییەوە، ئەو خانووبەرانە سوودمەندترن كە بە خشت دروست دەكرێن.

هەرچەندە بەرهەمهێنانی خشت گۆڕانكاریی زۆری تێداكراوە و ئێستا بە شێوەی خشتی سوركراو لە كارگە ئۆتۆماتیكەكاندا ئامادە دەكرێت، ئەویش بە قاڵبی تایبەتی و قوڕێكی تایبەتتر دروست دەكرێ و دواتر لە كورەیەك سوردەكرێتەوە و ئامادە دەكرێت بۆ خانوو و مزگەوت و قوتابخانە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەتا ئێستا بەرهەمهێنانی خشتی بەشێوە كلاسیكییەكەی بەردەوامیی هەیە ‌و لە چەند ناوچەیەكی سلێمانی ساڵانە ژمارەیەكی زۆری لێ‌ بەرهەم دەهێنرێت ‌و دەخرێتە بازاڕەوە، زیاتریش لە ئێستادا خشتی دەستی بەكاردەهێنرێت بۆ رازاندنەوەی وەجاخ ‌و كوورە و دیكۆری دەرەوەی باڵەخانەكان.

چواردەهەم: گەچ

گەچ لە كانەكانی بەردی گەچین لە كوردستان دەردەهێنرێت، سنوری پارێزگای سلێمانی یەكێكە لە دەوڵەمەندترین شوێنەكان بۆ مادە خاوەكان، بەتایبەت گەچ، لە كانە بەردەكانی قەدپاڵ چیاكان چەندین جۆر بەرد دەردەهێنرێن كە هەر یەكەیان بەشێوەی تاقیكاریی تێیدا، دەنێردرێ بۆ كارگەكانی تایبەت بەو بوارە، بەردی جیڕی و كلس جۆرێكن لەو بەردانەی ڕەنگیان سپییە و ناسكترن لە چاو بەردەكانی تر، بۆیە دەنێردرێ بۆ كارگە و كورەكانی تایبەت بەدروستكردنی گەچ، ئەوەش لە سنوری سلێمانی لە ناوچەكانی سەرچەمی سەرچنار و قلیاسان و بازیان، هەروەها لە ناوچەكانی شارباژێڕ و پشدەر و گەرمیان و قەرەداغ و سەیدسادق، كانی بەرد و كورەی گەچیان لێ بووە، دوای ئەوەی لە كانەكانەوە بەردەكان گەیەنراوەنەتە كورەكان، كرێكارەكان بەردەكانیان پارچە پارچە كردون و دواتر لە ناو كورەی تایبەت سوتاندوویانە و ناسكتر بووە، بەئاسانترین شێوە  ورد ورد كراوە و لە ئامێری تایبەتیان داوە و كراوە بەو گەچەی كە بۆ دروستكردنی مزگەوت و خانووبەرە و قوتابخانە و حەمامی گشتی  لە زۆر كاری تری بنیاتنان و گەچكاریی ناو ماڵ بەكار هاتووە، گەچ بە درێژایی مێژوو تا ئێستاش گرنگیی خۆی لە دەست نەداوە.

ئێستا لە سنوری پارێزگای سلێمانی چەندین كارگەی بەرهەمهێنانی گەچ بوونیان هەیە ‌و بێجگە لەوەی پێداویستییەكانی ناوخۆ پڕدەكەنەوە، بەشێكیشی رەوانەی ناوچەكانی دیكەی عێراق دەكرێت، لە هەمان كاتیشدا كیبڕكێی بەرهەمی هاوردە دەكات.

پانزدەهەم: دروستكردنی ملوانكە و تەسبیح

بەرهەمە سروشتیی و كشتوكاڵییەكان هەر لە سەرەتاوە بڕبڕەی زنجیرەی خۆراك و جوانكاریی بوون بۆ مرۆڤ، لە جیهاندا بەكارهێنانی ملوانكە بە تایبەت لە وڵاتانی ڕۆژهەڵات گرنگیی خۆی هەبووە، هەندێك وەك نەریت  یان بۆ پەرستن یان بۆ جوانكاریی بەكاریان هێناوە.

لە ناو گەلی كورد و كورستاندا، ملوانكە و پۆیلە و لیرە و خڕخاڵ و بازنگ بۆ جوانكاریی لە موروی ڕەنگاوڕەنگ دروستكراوە و لە لایەن ئافرەتانی كوردەوە بەكارهاتووە، بەتایبەت لە بۆنە ئایینی و نەتەوەیی و ئاهەنگەكانی ژن گواستنەوەدا، ئەگەر سەیری وێنەی ژنانی كورد بكەین لە سەردەمە جیاوازەكاندا، بۆمان دەردەكەوێ كە شێوازی جلوبەرگ بە ڕازاندنەوەی جوان بە جۆرەكانی مورو و مەرجان و مێخەك، هەروەها زۆر جۆری تری جوانكاریی بۆمان دەردەكەوێت كە ئافرەتی دەستڕەنگین لە دێر زەمانەوە لە ناو كورددا هەبووە، كە بەشێوەی جوان هۆنراوەتەوە و لە مل یان دەست و قولەپێ كراوە.

تەسبیح یەكێكی ترە كە بەشێوەی جیاواز لە ناو گەلان بەكارهاتووە، لە ناو گەلی كوردیشدا بە شێوەی تایبەت  و بەرفراوان بەكاردەهێنرێت، تەسبیح جۆری زۆرە، دروست دەكرێن لە مورو و قەزوان و هەندێك جۆری تری ئامادەكراو بۆ تەسبیح، ئەوانیش لەلایەن پیاوان و ژنانی كوردەوە بەكار دەهێنرێن، بەتایبەت تەسبیحی قەزوان لە ناو كورددا لە هەر جێگایەكی جیهاندا بێ حەز دەكات تەسبیحی قەزوانی دارەبەنەكانی كوردستانی هەبێ، ئەم جۆرە تەسبیحە لە دارەبەنەكانی ناوچە شاخاوییەكاندا بەرهەم دێت، بەم شێوازە شارەزایانی دروستكردنی تەسبیح ساڵانە لە وەرزی قەزواندا بەشێكی زۆر لەو قەزوانانەی بەكەڵكی تەسبیح دێن هەڵیان دەگرن، دواتر وشك دەكرێتەوە بۆ ئەوەی دەنكەكەی ڕەق و پتەوبێ، لە ئاو یان لە شلەیەكی تایبەت دەكرێ بۆ ئەوەی كەمێك نەرم بێتەوە، دواتر دانە دانە كون دەكرێن بەشێوەیەكی ڕێك، هەروەها هەندێكیشی ڕەنگ دەكرێ و بە پەتی تایبەت بە تەسبیحەوە دەكرێت، هەندێك كەسیش حەز دەكەن تەسبیحە قەزوانەكە هەمان ڕەنگە سروشتییەكەی خۆی هەبێ  بۆ بەكارهێنان، كە ئەمەیان باوتر و گرانترینە لە بازاڕدا.

كورد بۆ دوو مەبەست تەسبیح هەڵدەگرێ، یەكەمیان بۆ جوانكاریی و خۆمەشغوڵكردن و وەرزشی دەستی، دوەمیشیان بۆ تەسبیحات و زكری خودایی و سروشتی ئایینی، تەسبیحی قەزوان لە كوردستان و جیهاندا بە گرانترین تەسبیح دادەنرێ كە هەندێك تەسبیح نرخەكەی گەیشتووە بە هەزار و پێنجسەد دۆلاری ئەمریكی، ئەوەش بەجۆری دەنكەكەی و ڕەنگ و شێوەی هۆنینەوەی دەگۆڕێت، تەسبیحی قەزوان هەتا درێژتر و دەنك وردتر بێ، ئەوا جوانتر دەردەكەوێت و نرخەكەشی زیاتر دەبێت.

بێجگە لەو پیشانەی سەرەوە، چەندین كاری دیكە هەبوون كە لە سلێمانیدا وەكو پیشە ژمارەیەكی زۆر خەڵك پێیانەوە سەرقاڵ بوون ‌و لە ڕووەكانی ئابوریی ‌و كۆمەڵایەتی ‌و سیاسییەوە كاریگەرییان لەسەر فراوانبوونی سلێمانی هەبووە، بەشێك لە پیشەكان هەتا ئێستا كەم تا زۆر بەردەوامییان هەیە ‌و بەشێكی دیكەشیان بەهۆی بەرەپێشچوونی كەرتی پیشەسازیی، لە ئێستادا بوونەتە بەشێك لە مێژوو یاخود گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە.

كۆكردنەوە‌و بەرهەمهێنان: بەشی راگەیاندن و هۆبەی وێبسایتی پارێزگای سلێمانی
ئامادەكردن: ئاراس خاكی
فۆتۆ: رەنجدەر بەهادین
سەرپەرشتیاری گشتیی: صالح رحمان